سواد خبری؛ سپر جامعه در برابر شایعات علمی
یکی از برجسته‌ترین نمونه‌ها، رواج روایت‌هایی چون «دزدیدن ابرها»، «کنترل آب‌وهوا» یا نسبت دادن زلزله‌ها و خشکسالی‌ها به پروژه‌هایی مانند هارپ است؛ ادعاهایی که به گفته متخصصان هواشناسی هیچ پشتوانه علمی ندارند و تنها محصول ناآگاهی یا بهره‌برداری سیاسی و رسانه‌ای‌اند
این نمونه‌ها نشان می‌دهد جامعه امروز بیش از هر زمان دیگر نیازمند سواد خبری و آموزش تشخیص خبر جعلی است. زیرا هرچند فناوری‌های رسانه‌ای سرعت گردش اطلاعات را چند برابر کرده‌اند، اما توان تشخیص «اطلاعات درست» از «برساخته‌های جذاب اما مخرب» هم باید هم‌سطح با این سرعت افزایش یابد.
جذابیت شایعات علمی؛ چرا مردم باور می‌کنند؟
ادعاهای جذاب، ساده و هیجان‌انگیز مثل اینکه کشوری ابرهای منطقه‌ای دیگر را «می‌دزدد» یا با امواج رادیویی «زلزله ایجاد می‌کند» معمولاً به‌سادگی در ذهن مردم جای می‌گیرند. این نوع شایعات سه ویژگی مهم دارند:
- سادگی بیش از حد: برخلاف علم واقعی که پیچیده و چندلایه است، شایعات معمولاً یک توضیح ساده برای یک پدیده بزرگ ارائه می‌کنند.
- بار احساسی بالا: در بحران‌هایی مثل خشکسالی، افکار عمومی به‌دنبال «مقصر» می‌گردد.
- ابهام علمی: چون مسائل اقلیمی تخصصی هستند، عدم آگاهی باعث می‌شود هر داستان ظاهراً علمی باورپذیر به‌نظر برسد.
به‌عنوان نمونه، دکتر اردکانی در گزارش ایسنا تأکید می‌کند که «ابر دزدی کاملاً بی‌مورد است» و هیچ فناوری نمی‌تواند مسیر سامانه‌های جوی را تغییر دهد. اما همین موضوع، به‌دلیل پیچیدگی علمی، برای مخاطب غیرمتخصص کمتر قابل تشخیص است.
نقش رسانه‌ها و چالش اعتبارسنجی
یکی از نکات مهم گزارش این است که حتی طرح‌های تخصصی مانند بارورسازی ابرها نیز فرایندهای پیچیده و حساسیت‌های بالایی دارند؛ اینکه هر ابری قابل بارورسازی نیست، دما، ارتفاع، نوع کریستال یخ و صدها مؤلفه دیگر تعیین‌کننده‌اند
در چنین شرایطی، طرح ادعاهایی مانند «ساختن ابر»، «بردن آن به منطقه دیگر» یا «بارش هدایت‌شده» از سوی افراد غیرمتخصص، زمینه‌ساز گسترش اطلاعات گمراه‌کننده می‌شود.
بنابراین رسانه‌ها باید مرزبندی روشنی میان «گزارش علمی» و «بازنشر شایعه» ایجاد کنند. دعوت از متخصصان، ارائه مستندات و پرهیز از ساده‌سازی سبب افزایش اعتماد عمومی و کاهش زمینه شایع‌سازی می‌شود.
آموزش سواد خبری؛ نیاز فوری جامعه
برای مقابله با اخبار جعلی اقلیمی و علمی، باید آموزش ساخت‌یافته‌ای به جامعه ارائه کرد. مهم‌ترین محورهای این آموزش عبارت‌اند از:
فهم اینکه علم قطعیت ندارد، اما حد دارد
علم آب‌وهواشناسی دامنه مشخصی از توانایی‌ها دارد: می‌توان بارش را تقویت یا تضعیف کرد، اما نمی‌توان یک سامانه جوی را حرکت داد یا ابر را از نقطه‌ای جدا و منتقل کرد. این تمایز باید به مردم آموزش داده شود تا مرز میان «علم» و «افسانه علمی» را تشخیص دهند.
مهارت پرسشگری و سنجش منبع
وقتی ادعایی مطرح می‌شود مثلاً اینکه هارپ موجب زلزله یا خشکسالی شده اولین پرسش باید این باشد:
منبع این ادعا چیست؟ آیا متخصصان این حوزه نیز آن را تأیید کرده‌اند؟
در گزارش مورد بحث، توضیح داده می‌شود که سامانه‌هایی مثل هارپ تنها تأثیرات محدود بر یونوسفر دارند و ارتباطی با زلزله یا بارش ندارند
این نمونه روشن نشان می‌دهد که چه‌قدر بررسی منبع معتبر، در کاهش باور به شایعات مؤثر است.
شناخت الگوهای رسانه‌ای شایعه
شایعات معمولاً از الگوهای تکراری استفاده می‌کنند:
پشت پرده…
فناوری محرمانه…
دانشمندان نمی‌خواهند شما بدانید…
رسانه‌های رسمی پنهان می‌کنند…
آموزش این الگوها کمک می‌کند مخاطب سریع‌تر ماهیت شایعه را تشخیص دهد.
نقش نهادهای رسمی در ارتقای اعتماد عمومی
یکی از نکات انتقادی که در گزارش مطرح شده، ضعف نهادهای مسئول در اطلاع‌رسانی علمی و شفاف است. وقتی سازمان‌های تخصصی مانند هواشناسی به‌موقع و با زبان قابل‌فهم با مردم صحبت نکنند، خلأ اطلاعاتی ایجاد می‌شود و این خلأ را شایعه‌سازان پر می‌کنند.
تقویت ارتباطات علمی نهادها، انتشار داده‌ها، و استفاده از کارشناسان مستقل می‌تواند از شکل‌گیری «اکوسیستم شایعه» جلوگیری کند.
جمع‌بندی
رواج شایعات علمی درباره آب‌وهوا، ابرها یا فناوری‌های پیچیده، نشانه ضعف جامعه در «سواد خبری» است، نه قوت شایعه. همان‌طور که متخصصان تأکید می‌کنند، نه ابر دزدیده می‌شود، نه هارپ باران و زلزله ایجاد می‌کند، و نه کسی می‌تواند به‌دلخواه مسیر سامانه‌های جوی را تغییر دهد
اما تا زمانی که آموزش مؤثر درباره تشخیص اخبار جعلی، آگاهی رسانه‌ای و مهارت مدیریت اطلاعات در جامعه تقویت نشود، چنین ادعاهایی همچنان مخاطب خواهند داشت.
افزایش سواد خبری، نه فقط یک ضرورت رسانه‌ای، بلکه یک نیاز امنیتی، اجتماعی و زیست‌محیطی است؛ زیرا تصمیمات عمومی درباره آب، مدیریت خشکسالی و اعتماد به علم، مستقیماً به کیفیت اطلاعاتی که مردم دریافت می‌کنند وابسته است.
///انتهای پیام