معرفی کتاب | خانواده و سواد فضای مجازی

به گزارش  رواج 24 به نقل از سراج24؛ در هفته بیست و چهارم کتابخوانی پایگاه خبری سراج24 قصد داریم به معرفی کتاب «خانواده و سواد فضای مجازی»، نوشته روح‌الله پورطالب که توسط انتشارات اندیشکدۀ روابط بین‌الملل به چاپ رسیده است، بپردازیم.

اینترنت به‌عنوان یکی از ابزارهای مهم جهانی‌ شدن به‌سرعت با همۀ جنبه‌های زندگی روزمرۀ ما پیوند خورده است و جزء وسایل ضروری زندگی محسوب می‌‌شود. از طرفی پیشرفت تکنولوژی تأثیرات محسوس و نامحسوس زیادی بر زندگی نوجوان گذاشته است. از یک سو اینترنت دریچه‌ای غیرقابل‌تصور روی آن‌ها باز کرده و با یک فشار بر موس، با تازه‌ترین پیشرفت‌های صنعتی و جدیدترین اطلاعات در جهان آشنا می‌شوند؛ از سوی دیگر دنیایی خطرناک از ناشناخته‌ها را به حریم خانه می‌آورند. ورود به اینترنت امکان انجام رفتارهایی را به نوجوانان می‌دهد که ضرورتاً در دنیای واقعی آن‌ها جایی ندارد. همان‌طور که به‌گفتۀ امام علی(ع) دل نوجوان مانند زمین آماده‌ای است که هر بذری در آن افشانده شود، می‌پذیرد (نهج‌البلاغه، نامۀ 31). توجه به این دوران سرنوشت‌ساز بسیار مهم است. گسترش فضای مجازی، امکان بهره‌مندی و استفادۀ مفید و درنتیجه پیشرفت افراد و همچنین کاربری ناسالم اینترنت پیامدهای ناخوشایند و چه‌بسا غیرقابل‌جبران را به‌طور هم‌زمان فراهم می‌کند.

انقلاب اطلاعات و گسترش روزافزون فناوری ارتباطاتی نظیر شبکه‌های ماهواره‌ای و اینترنتی تأثیرات بسیاری بر شئون اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی جوامع جدید گذاشته است؛ به‌نحوی‌که بسیاری از اندیشمندان همچون مانوئل کاستلز یا فرانک وبستر از پدیده‌ای به‌نام جامعۀ شبکه‌ای در دورۀ معاصر یاد کرده‌اند. در این میان، شبکه‎‎های اجتماعی مجازی که نسل جدیدی از وب‌سایت‌های اینترنتی هستند، کاربران اینترنتی را حول محور مشترکی به‌صورت مجازی گرد هم جمع کرده‌اند و جوامع آنلاین را تشکیل داده‌اند.

شبکه‌های اجتماعی با توجه به ماهیتی که دارند، با حذف تمامی محدودیت‌های فیزیکی و تشکیلاتی، فرصت‌هایی را برای کاربران خود ایجاد کرده‌اند، لذا افراد متعددی از سراسر جهان با تخصص‌های گوناگون به‌عنوان کاربران این شبکه فعالیت می‌کنند و اطلاعات گوناگونی را در زمینه‌های مختلف آن به اشتراک می‌گذارند. می‌توان گفت که وسعت کاربرد شبکه‌های اجتماعی به‌اندازۀ تمامی زمینه‌هایی است که امروزه بشر در آن به فعالیت مشغول است و آن‌قدر موردتوجه اندیشمندان و‌‌ کارشناسان قرار گرفته است که به‌عنوان بعد کلیدی قدرت در جهان قرن بیست‌ویکم مطرح شده است. جوامع مجازی در اینترنت با گسترش خود قلمروهای سرزمینی را به‌نوعی حذف می‌کنند و الگوی حاکمیتی خود را به وجود می‌آورند تا جایی ‌که دولت‌ها محوریت خود را در زندگی مردم از دست می‌دهند. مردم با قراردادهای داوطلبانه زندگی خواهند کرد و به‌سادگی یک کلیک به جوامع وارد یا ‌از آن‌ها ‌خارج خواهند شد. این الگوی جدید تغییر جوامع و حاکمیت مشابه امروزی و مدنی‌تر دنیای فئودالی خواهد شد که پیش از ظهور دولت مدرن وجود داشت (‌نای، 1389).

انسان موجودی مدنی‌الطبع نامیده شده و همواره با هم‌نوعانش در ارتباط است. درواقع، این ارتباط ریشه در نیاز او به ارتباطات اجتماعی دارد. همین نیاز سبب شکل‌گیری اجتماعات انسانی، شهرها و جوامع شده و در گذر زمان و ادوار زندگی انسان متحول و متطور شده است. بشر در دوره‌های گوناگون برای تسهیل ارتباطات اجتماعی خود دست به اختراعاتی ازجمله، تلفن، تلگراف، تلویزیون، ماهواره و اینترنت زده است. شبکه‌های اجتماعی که زادۀ اینترنت هستند، از همین دست است.

حضور در اجتماع رابطه‌ای دوسویه است، از یک سمت فرد با تمام مختصات فردی خویش، اخلاق، تربیت، روحیات و استعداد و توانایی‌هایش بر اجتماع خود تأثیر می‌گذارد و از سوی دیگر، از جامعۀ خود رنگ می‌پذیرد و ترکیب این دو ـ خصوصیات فردی و اکتسابات اجتماعی ـ سبک زندگی او را می‌سازد.

پیشرفت علم و تکنولوژی و گسترش رسانه‌های ارتباط‌جمعی، تحولات زیادی را در ارتباطات و عرصه‌های گوناگون فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و… به وجود آورده است. اینترنت در کنار دیگر کارکردهایش، از یک سو آگاهی سیاسی افراد را افزایش می‌دهد و از سوی دیگر آن‌ها ‌را در مناسبات سیاسی درگیر می‌کند و ازآنجایی‌که فضای عمومی شهری برای گفت‌وگو به‌ندرت وجود دارد، فضای مجازی به عرصه‌ای برای گفت‌وگو تبدیل شده است. در دنیای فعلی موضوع شبکه‌های اجتماعی را نمی‌توانیم نادیده بگیرم، به‌طوری‌که این شبکه‌ها و رسانه‌ها تأثیرات عمده‌ای را بر تغییر سبک زندگی نهاده‌اند.

خانواده یکی از نظام‌های اولیۀ جوامع بشری است که با وجود تحولات اساسی، در اهداف و کارکردهای خود ثابت مانده و هنوز در همۀ جوامع اهمیت اساسی دارد. خانواده مناسب‌ترین نظام برای تأمین نیازهای مادی، روانی و معنوی بشر بوده و بهترین بستر را برای تأمین امنیت و آرامش روانی اعضا، پرورش نسل جدید و اجتماعی کردن فرزندان و برآورده ساختن نیازهای عاطفی افراد فراهم آورده است. بااین‌حال، در عصر حاضر با گسترش رسانه‌های جدید، به‌ویژه اینترنت، نظام خانواده دچار مشکلات

اساسی شده و حتی گاه اساس و تمامیت آن نیز زیر سؤال رفته است. متأثر از این تحولات، در بیشتر جوامع، ازجمله ایران، مشکلات متعددی برای نهاد خانواده پدید آمده است. اختلافات خانوادگی، طلاق، فرزندان بی‌سرپرست و بزهکاری نوجوانان و جوانان، نشان‌دهندۀ مشکلات اساسی در خانواده‌هاست. سنت‌ها و اخلاقیات و روش‌هایی که به تقویت خانواده می‌انجامد، گاه متزلزل شده و دوری از هویت ملی و دینی و پذیرش هویت‌های دنیاگرایانه و دور از اخلاقیات انسانی، بسیاری از مردم ما را تهدید می‌کند.

در این راستا، امروزه اینترنت جایگاه ویژه‌ای در ساختار زندگی خانواده‌ها پیدا کرده است. حضور این رسانه و به‌طورکلی رایانۀ شخصی، ارتباطات خانوادگی را دستخوش تغییر کرده است. استفاده از اینترنت فعالیتی زمان‌بر است که مدت تعامل افراد خانواده با یکدیگر را کاهش می‌دهد. در این میان، نوجوانان به‌واسطه فراغتی که دارند، نسبت به دیگر بزرگ‌سالان، مدت زمان بیشتری را به اینترنت اختصاص می‌دهند. از طرف دیگر، اینترنت کشمکش‌های جدیدی را در خانواده ایجاد می‌کند که شامل زمان استفاده از اینترنت، نوع صفحاتی که نوجوان از آن‌ها استفاده می‌کند، دستیابی نوجوان و والدین او به اطلاعات خصوصی یکدیگر و… است. چنانچه نوجوان و سایر اعضای خانواده در پیوندهای عاطفی و درک متقابل با سایر اعضای خانواده دچار مشکل باشند، احساس تنهایی، افسردگی و بی‌‌‌اعتنایی می‌کنند و برای جبران آن به دوست، نوعی سرگرمی خاص و… روی می‌آورند و اینترنت مناسب‌ترین محمل برای این مقصود است.

یکی از دلایل والدین امروزی برای اینکه ابزاری نظیر رایانه، تلفن همراه و… را در اختیار فرزندان خود قرار دهند، مشغله‌های دوران مدرن است. امروزه والدین ناگزیرند ساعات بیشتری را به کار خارج از خانه اختصاص دهند. بنابراین، برای جبران خلأ حضور و هم‌صحبتی و همدلی با فرزندانشان به‌خصوص نوجوانان، رایانه‌های شخصی و اینترنت را جایگزین کرده‌اند. درواقع، این تئوری که به «جایگزینی زمان» معروف است، هرگونه فعالیتی را که زمان‌بر بوده و از انسجام خانواده بکاهد، مدنظر قرار می‌دهد. برمبنای این تئوری، چنین فعالیت‌هایی باعث ارتباط ناصحیح فرد با اعضای خانواده می‌شود و به چالشی برای وی در جامعه تبدیل می‌شود که تغییر و هدایت آن بسیار مشکل خواهد بود. شکاف نسلی مشهود در این دوران و کج‌فهمی نسل جدید و قدیم از علاقه‌ها و سلیقه‌های یکدیگر، تقریباً مطابق پیشرفت فناوری بیشتر و بیشتر می‌شود. به‌طوری‌که فناوری رایانه به‌طور وسیعی در جامعه گسترش پیدا کرده و تمامی جنبه‌های زندگی افراد از خانواده، جامعه و… را در خود تلفیق کرده است. رشد روزافزون کاربران اینترنت در جهان، زندگی انسان‌ها را دگرگون کرده که در این میان، طیف وسیعی از کاربران اینترنت را جوانان و سایر اعضای خانواده تشکیل می‌دهند. دراین‌بین، اگرچه امروزه رشد روزافزون فناوری و استفاده اینترنت موجبات رفاه و آسایش خانواده‌ها را فراهم آورده است، می‌تواند عاملی تهدیدکننده برای خانواده محسوب شود.

به نظر می‌رسد، این روزها خانواده‌ها نیاز مبرم به یک کتاب خلاصه درخصوص آموزش سواد رسانه‌ای و سواد فضای مجازی دارند. ازاین‌رو، در این نوشتار سعی کرده‌ایم مطالب متنوعی درخصوص چیستی سواد فضای مجازی، سواد رسانه‌ای و خانواده، انواع کاربران شبکه‌های اجتماعی، مدیریت زمان در فضای مجازی، ویژگی‌ها و آسیب‌های فضای مجازی، اعتیاد به فضای مجازی، ترویج سبک زندگی غربی در فضای مجازی، بازی‌های رایانه‌ای، حفظ امنیت و حریم خصوصی کودکان در شبکه‌های اجتماعی، سرقت در فضای مجازی، شایعه در فضای مجازی، صداقت رسانه‌ای، فضای مجازی و توسعۀ سلامت، کارآفرینی و تجارت در فضای مجازی، مدیریت حریم خصوصی تلفن، کتاب‌خوانی و فضای مجازی، مدیریت حریم خصوصی در فضای مجازی، فنون اقناع در فضای مجازی، مزایای شبکه‌های اجتماعی، پیامدهای منفی شبکه‌های اجتماعی، تکنیک‌های مهم در متقاعدسازی مخاطب را بیان کنیم.

کتاب خانواده و سواد فضای مجازی در فصل ۱ مبانی نظری بحث خود را مطرح کرده؛ به تشریح نظریهٔ استفاده و خوشنودی و موضوع امپریالیسم رسانه‌ای پرداخته است. فصل ۲ درمورد سواد فضای مجازی است. این فصل ابتدا به چیستی سواد فضای مجازی پرداخته است.

کتاب خانواده و سواد فضای مجازی نوشتهٔ روح الله پورطالب باهدف آگاهی‌بخشی به خانواده‌ها دررابطه‌با آموزش سواد رسانه‌ای و سواد فضای مجازی نوشته شده است.

خواندن این کتاب را به دوستداران موضوع جنبه‌های اجتماعی فضای مجازی پیشنهاد می‌کنیم.

بخش‌هایی از کتاب خانواده و سواد فضای مجازی

«هدف اساسی این رویکرد، تحقیق در چگونگی انتخاب، دریافت و شـیوهٔ عکس‌العمل مخاطبان رسانه‌ها است. براسـاس ایـن رویکـرد نظـری فعـال بودن یک مخاطب قبل از هرچیز، به انگیزه روشن و مصرانهٔ او در انتخـاب محتوا و برنامه‌های موردنظر بستگی دارد.