تأثیر واقعی سد ایلیسو بر آب عراق و طوفان‌های ریزگرد

سرویس بین‌الملل، پایگاه تحلیلی_خبری رواج۲۴؛ روزنامه اعتماد در گزارشی نوشته است که ساخت سد ایلیسو بر رود دجله موجب شده تا میزان آب ورودی به عراق حدود ۳۴ درصد کاهش یابد و همین مسئله باعث افزایش توفان‌های گرد و غبار و ریزگردها در بخش‌های مختلف این کشور شده است.

در ادامه این روزنامه نوشته است که بغداد و آنکارا روز یکشنبه توافق‌نامه‌ای مهم در حوزه آب امضا کردند؛ توافقی که به گفته مقامات دو کشور، قرار است زمینه‌ساز پروژه‌های مشترک برای مدیریت منابع آبی و مقابله با اثرات خشکسالی باشد.

این توافق در مراسمی با حضور محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر عراق، برگزار شد و فواد حسین، وزیر خارجه عراق، و هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه، آن را امضا کردند. السودانی در سخنانی گفت: «این توافق، یکی از راه‌حل‌های پایدار برای بحران آب در عراق از طریق پروژه‌های بزرگ مشترک در بخش آب خواهد بود.»

با این حال، پرسش مهمی که مطرح می‌شود این است که آیا ادعای روزنامه اعتماد درباره تأثیر سد ایلیسو بر کاهش آب عراق و افزایش ریزگردها درست است؟

بررسی فنی و داده‌های هیدرولوژیکی

بر اساس مدل‌سازی‌های هیدرولوژیکی منتشرشده در مجلات علمی معتبر، سد ایلیسو که بر روی رود دجله ساخته شده و ظرفیتی حدود ۱۰.۴ میلیارد مترمکعب دارد، تأثیر قابل توجهی بر جریان آب به سمت عراق گذاشته است. این سد حدود ۷۳ درصد از حوزه آبریز سد موصل (۳۷ هزار کیلومتر مربع از ۵۰ هزار کیلومتر مربع) را منحرف می‌کند. در صورتی که با سد سیزره ترکیب شود، این میزان انحراف به ۷۸ درصد می‌رسد.

مطالعات مختلف نشان می‌دهد که میانگین جریان سالانه ورودی به سد موصل می‌تواند به حدود ۱۱۹ مترمکعب در ثانیه کاهش یابد؛ رقمی که تا ۷۸ درصد کمتر از جریان طبیعی است. این داده‌ها در مقاله‌ای در نشریه MDPI Geosciences (2020) منتشر شده است. بر اساس پژوهش دیگری در انتشارات Brill، جریان رودخانه‌های دجله و فرات طی بیست سال اخیر حدود ۴۰ درصد کاهش یافته که بخش قابل توجهی از آن به سدهای ترکیه، از جمله ایلیسو، مربوط می‌شود.

کاهش جریان دجله از میانگین ۲۱.۳ میلیارد مترمکعب (دوره ۱۹۳۱ تا ۱۹۷۳) به حدود ۱۹.۶ میلیارد مترمکعب در بازه ۱۹۷۴ تا ۲۰۰۵ رسیده که معادل ۸ درصد کاهش است؛ اما پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد پس از بهره‌برداری کامل ایلیسو، این کاهش ممکن است تا ۴۷ درصد نیز برسد. در همین حال، حجم مخزن سد موصل حدود ۱۰ درصد و سد حدیثه تا ۷۲ درصد در دوره‌های خشکسالی کاهش یافته است؛ امری که به مدیریت سدهای بالادستی از جمله ایلیسو مرتبط دانسته می‌شود.

هیچ منبع علمی دقیقاً رقم ۳۴ درصد را به عنوان کاهش کلی آب ورودی به عراق ذکر نکرده، اما تقریباً تمام مطالعات ارقام بالاتری را بین ۴۰ تا ۷۸ درصد گزارش کرده‌اند. بنابراین، ادعای «کاهش ۳۴ درصدی» کمتر از برآوردهای واقعی به نظر می‌رسد.

تأثیر بر گرد و غبار و محیط زیست

کاهش جریان رودخانه‌ها و خشک شدن تالاب‌های بین‌النهرین (Mesopotamian Marshes) از نتایج مستقیم این سدسازی‌هاست. بر اساس داده‌های پژوهشی، حدود ۴۵ درصد از زمین‌های عراق در سال‌های اخیر دچار بیابان‌زایی شده و همین امر موجب افزایش شدید توفان‌های گرد و غبار در مناطق مرکزی و جنوبی عراق شده است. خشک شدن تالاب‌ها، از بین رفتن پوشش گیاهی و افزایش شوری خاک، عوامل اصلی این پدیده هستند که در گزارش‌های علمی متعددی از جمله در Brill  و SCIRP  تأیید شده‌اند.

به بیان دیگر، کاهش آب ناشی از سد ایلیسو و سایر پروژه‌های بالادستی، زنجیره‌ای از پیامدهای زیست‌محیطی را در عراق فعال کرده که یکی از بارزترین نتایج آن، تشدید ریزگردهاست.

اثرات غیرمستقیم بر ایران

پیامدهای این وضعیت برای ایران نیز قابل توجه است. نخست آنکه افزایش توفان‌های گرد و غبار در عراق مستقیماً بر استان‌های غربی و جنوب‌غربی ایران از جمله خوزستان، ایلام، کرمانشاه و حتی بخش‌هایی از لرستان تأثیر می‌گذارد. به گزارش مراکز پژوهشی داخلی، بیش از ۷۰ درصد از ریزگردهایی که در سال‌های اخیر وارد آسمان خوزستان شده‌اند، منشأ خارجی داشته و بخش عمده آن از بیابان‌های خشک‌شده عراق ناشی می‌شود.

دوم آنکه تغییر الگوی جریان دجله و فرات، ساختار اکولوژیک منطقه بین‌النهرین را که با اقلیم جنوب غرب ایران در پیوند بوده، دچار اختلال کرده است. کاهش رطوبت خاک و تغییر دمای سطح زمین در این ناحیه می‌تواند بر جریان بادهای منطقه‌ای و تعادل دمایی ایران اثر بگذارد. از سوی دیگر، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی در عراق باعث کاهش تغذیه سفره‌های مرزی ایران، به‌ویژه در مناطق مرزی ایلام و دیاله، شده است.

جمع‌بندی

بنابراین بر اساس داده‌های علمی معتبر، ادعای روزنامه اعتماد درباره تأثیر سد ایلیسو بر کاهش آب ورودی به عراق از نظر کلی درست است، اما رقم اعلام‌شده (۳۴ درصد) دقیق نیست و پژوهش‌ها ارقامی بین ۴۰ تا ۷۸ درصد را نشان می‌دهند. همچنین، ارتباط بین کاهش جریان آب و افزایش طوفان‌های گرد و غبار تأیید شده و بخش مهمی از این پدیده به سدسازی‌های ترکیه مربوط می‌شود.

توافق اخیر بغداد و آنکارا را می‌توان تلاشی برای مدیریت این بحران دانست، اما کارشناسان معتقدند تا زمانی که ترکیه رژیم حقوقی مشخصی برای جریان آب دجله و فرات نپذیرد، این توافق‌ها در عمل تأثیر چشمگیری نخواهند داشت. در نهایت، باید گفت ادعای مطرح‌شده از نظر جهت‌گیری کلی صحیح است، اما میزان دقیق تأثیر سد ایلیسو بیش از عدد اعلام‌شده بوده و پیامدهای آن نه‌تنها عراق، بلکه ایران را نیز به شکل مستقیم تحت تأثیر قرار می‌دهد.

///انتهای پیام