اسرائیل صبر کشورهای عربی را لبریز کرده است

به گزارش پایگاه خبری – تحلیلی رواج ۲۴ به نقل از ایرنا، نشست اضطراری اتحادیه عرب و سازمان همکاری اسلامی در قطر پس از حمله رژیم اسرائیل به رهبران حماس، فرصتی شد تا موضوع فلسطین بار دیگر به صدر دستورکار جهان عرب بازگردد. بیانیه پایانی این نشست نه‌تنها بر محکومیت حمله دوحه متمرکز نبود، بلکه طیفی از اقدامات جمعی و یک‌جانبه علیه این رژیم را پیشنهاد داد؛ از تحریم و پیگیری‌های حقوقی تا تهدید به بازنگری روابط دیپلماتیک. این موضع‌گیری‌ها در ادامه ۲ سال جنگ غزه و افزایش تنش‌ها میان رژیم صهیونیستی و همسایگان عربش معنا پیدا می‌کند.

کشورهایی چون مصر، اردن و امارات که در معاهدات تاریخی صلح با رژیم اسرائیل شریک بوده‌اند، اکنون خطوط قرمز تازه‌ای تعیین کرده و هشدار داده‌اند که اقدامات این رژیم در زمینه الحاق یا جابه‌جایی اجباری فلسطینیان می‌تواند این توافق‌ها را متزلزل سازد. در چنین فضایی، ایالات متحده که خود سرمایه‌گذاری عظیمی بر روند عادی‌سازی روابط انجام داده، با چالشی جدی برای حفظ دستاوردهای راهبردی خود و متحدانش روبه‌روست.

اندیشکده «واشنگتن برای سیاست خاورمیانه نزدیک» در گزارشی می‌نویسد: زمانی که در ماه جاری میلادی، اتحادیه عرب و سازمان همکاری اسلامی در قطر اجلاس فوق‌العاده برگزار کردند، هدف آشکار آن‌ها حمایت از همسایه خود پس از حمله [رژیم] اسرائیل به رهبران حماس در دوحه بود. با این حال، محتوای بیانیه مشترک ۱۵ سپتامبر فراتر از این هدف رفت. به جای تمرکز صرف بر حمله دوحه، بخش عمده‌ای از سند به مسائل فلسطین اختصاص داشت و فهرستی از اقدامات جمعی و یک‌جانبه را ارائه می‌داد که ۵۷ کشور حاضر می‌توانستند برای جلوگیری از ادامهٔ اقدامات [رژیم] اسرائیل علیه ملت فلسطین اتخاذ کنند. علاوه بر تحریم‌ها، اقدامات حقوقی و کارزاری برای تعلیق عضویت [رژیم] اسرائیل در سازمان ملل، این سند از شرکای عرب در صلح با [رژیم] اسرائیل خواست که «بازنگری در روابط دیپلماتیک و اقتصادی با این کشور» را مد نظر قرار دهند.

چنین هشدارهایی پس از نزدیک به ۲ سال جنگ در غزه دیگر تعجب‌برانگیز نیست. همچنین طرح آشکار این موضوع که دولت‌های عربی توافق‌های صلح خود با [رژیم] اسرائیل را مورد بازبینی قرار دهند، پدیده‌ای تازه نیست. مدت‌ها پیش از حملهٔ دوحه، سه کشور مصر، اردن و امارات متحده عربی از پنج کشوری که به‌طور رسمی با [رژیم] اسرائیل در صلح بودند، نشانه‌هایی از احتمال بازنگری روابط خود بروز داده بودند. اگرچه هیچ‌یک به نظر نمی‌رسد آمادهٔ توقف یا لغو معاهدات کمپ دیوید یا توافق‌های ابراهیم باشند، اما اظهارات اخیر مقام‌های ارشد در این هرکدام از این کشورها خطوط قرمزی را مشخص کرده است.

۲ سال انباشت تنش‌ها

با آغاز جنگ غزه در اکتبر ۲۰۲۳، اَمان، قاهره و ابوظبی در ابتدا به جای محکوم کردن [رژیم] اسرائیل، خواستار کاهش تنش شدند. اما با افزایش شمار قربانیان فلسطینی و انتشار تصاویر تکان‌دهنده از غزه، مواضع رسمی آن‌ها به‌تدریج با خشم عمومی در هر کشور همسو شد.

دولت مصر اندکی پس از آغاز بمباران‌های [رژیم] اسرائیل، تظاهرات گسترده‌ای سازمان داد؛ مقام‌های اردنی اجازهٔ برگزاری تجمع‌های بزرگ در کنار سفارت خالی [رژیم] اسرائیل در اَمان را صادر کردند؛ اردن در نوامبر ۲۰۲۳ سفیر خود را از تل‌آویو فراخواند؛ وزیر خارجهٔ مصر در سپتامبر ۲۰۲۴ رفت؛ و سفیر بحرین نیز در آوریل گذشته کشور را ترک کرد. امارات نیز در حال بررسی بستن سفارت خود پس از حملهٔ دوحه است، در حالی‌که مراکش با وجود پیوستن به توافق‌های ابراهیم در پنج سال گذشته، اصلاً سفارتی در اسرائیل (سرزمین‌های اشغالی) ندارد.

در حقیقت، تأثیر عملیات نظامی [رژیم] اسرائیل در غزه و دیگر نقاط خاورمیانه به‌صورت، انباشتی بوده است. حملهٔ دوحه شوکی بزرگ بود، اما اقدامات دیگر نیز به اوج‌گیری تنش‌ها انجامید؛ از جمله اعلام طرح‌هایی برای تشویق به انتقال داوطلبانه بخش بزرگی از جمعیت غزه به کشورهای ثالث، و نیز طرح اسکان منطقهٔ E۱ در کرانهٔ باختری که می‌تواند در عمل تشکیل یک دولت فلسطینی پیوسته را ناممکن سازد. چنین طرح‌هایی حرارت منطقه را بالا برده، هفته‌ها اظهارات خشم‌آلود برانگیخته و برای نخستین بار در سال‌های اخیر، احتمال بازگشت‌پذیری توافق‌های صلح عرب و [رژیم] اسرائیل را به میان آورده است.

روابط پرتنش با امارات

تا همین اواخر، امارات در میان این تنش‌ها نقطه‌ای روشن بود و از سال ۲۰۲۰ گرم‌ترین روابط را با [رژیم] اسرائیل داشت، حتی در بحبوحهٔ جنگ غزه. اما چند روز پیش از حملهٔ دوحه، یکی از مقام‌های وزارت خارجهٔ امارات به تایمز آو اسرائیل گفت: «الحاق اراضی خط قرمز دولت من است، این اقدام ایدهٔ همگرایی منطقه‌ای را نابود خواهد کرد.» در ابتدا این سخن تهدیدی برای خروج از توافق‌های ابراهیم تلقی شد. اما اظهارات بعدی مقامات ناشناس اماراتی نشان داد که در صورت پیشروی [رژیم] اسرائیل به‌سوی الحاق، ابوظبی ممکن است روابط را تا سطح «صلح سرد» مشابه مصر و اردن پایین آورد، نه اینکه به‌کلی قطع کند. با این حال، این توضیح اندکی مایهٔ آرامش برای تل‌آویو یا واشنگتن خواهد بود، زیرا هر دو همچنان در پی تعمیق نه تضعیف این توافق‌ها و جذب امضاکنندگان بیشترند.

وضعیت به‌زودی با اظهارات بنیامین نتانیاهو [نخست وزیر اسرائیل] بدتر شد. او در ۱۰ سپتامبر گفت مقام‌های منطقه‌ای که حملهٔ دوحه را محکوم کرده‌اند «باید شرم کنند» و وعده داد در صورت لزوم، [رژیم] اسرائیل به حملات علیه رهبران حماس در خارج، از جمله در قطر، ادامه خواهد داد. در واکنش، وزارت خارجهٔ امارات کاردار [رژیم] اسرائیل را احضار و اظهارات نتانیاهو را «خصمانه و تحریک‌آمیز» خواند. سپس اعلام شد که شرکت‌های اسرائیلی از نمایشگاه هوایی دبی در نوامبر کنار گذاشته می‌شوند؛ اقدامی که نشانه‌ای از شکل‌گیری یک «صلح سرد» بود. با این حال، روابط [رژیم] اسرائیل و امارات هنوز در مقایسه با تیرگی‌های شدیدتر با اردن و مصر وضعیت بهتری دارد.

دشواری‌ها در آن‌سوی رود اردن

مجاورت جغرافیایی و بافت جمعیتی، اردن را به‌شدت نسبت به تحولات کرانهٔ باختری و غزه حساس کرده است. برآورد می‌شود حدود ۶۰ درصد جمعیت کشور فلسطینی‌تبار باشند، هرچند خشم عمومی محدود به آنان نیست. در سال گذشته بادیه‌نشینان ۲ بار به گذرگاه‌های مرزی اردن تیراندازی کرده و سربازان اسرائیلی را کشتند. ملکۀ اردن، رانیه که اصالتاً فلسطینی است، و «ایمن صفدی» وزیر خارجه از سال ۲۰۲۳ منتقدان جدی حملات [رژیم] اسرائیل به غزه بوده‌اند و در هفته‌های اخیر با اعلامیه‌های [رژیم] اسرائیل درباره الحاق و جابه‌جایی جمعیت، سخنانشان شدت بیشتری گرفته است.

صفدی در نشست اخیر وزرای خارجهٔ اتحادیه عرب خواستار اقدام جمعی عربی و راهبردی جامع سیاسی، اقتصادی، حقوقی و دفاعی شد که از همه ابزارهای موجود برای حفاظت از آینده و منافع ما بهره گیرد. او جابه‌جایی فلسطینیان از سرزمینشان را خط قرمز اردن دانست و تأکید کرد که پادشاهی اردن آن را با تمام توان پاسخ خواهد داد.

به‌طور سنتی، وزیران خارجهٔ اردن نقش «پلیس بد» را در روابط با [رژیم] اسرائیل بازی می‌کردند تا پادشاه بتواند موضعی میانه‌تر و مصالحه‌جویانه‌تر داشته باشد. اما به تازگی این تقسیم وظایف نیز رنگ باخته است. در اجلاس عربی ـ اسلامی، ملک عبدالله خواستار اقدامات سخت‌تر شد و از همتایانش خواست تمام ابزارهای اقدام مشترک را برای مقابله با تهدید دولت افراطی [رژیم] اسرائیل بررسی کنند. او حملهٔ دوحه را «دلیلی بر بی‌حد و مرز بودن تهدید اسرائیل» خواند و گفت: «پاسخ ما باید روشن، قاطع و بازدارنده باشد.» او همین موضع را هفتهٔ جاری در مجمع عمومی سازمان ملل متحد تکرار و از برنامهٔ [رژیم] اسرائیل برای ایجاد «اسرائیل بزرگ‌تر» انتقاد کرد.

تانک‌ها در مرز رفح

نگران‌کننده‌ترین تیرگی روابط با مصر است. قاهره از آغاز جنگ غزه نسبت به هرگونه تلاش برای انتقال فلسطینیان به صحرای سینا هشدار داده بود. [رژیم] اسرائیل نیز مصر را به قاچاق سلاح برای حماس و حبس فلسطینیان در غزه از طریق امتناع از پذیرش پناهجویان متهم می‌کرد. در مه ۲۰۲۴، مصر گام بیشتری برداشت و به شکایت آفریقای جنوبی علیه [رژیم] اسرائیل در دیوان بین‌المللی دادگستری پیوست؛ اقدامی که خشم تل‌آویو را برانگیخت.

تنش‌ها در ۲۰۲۵ افزایش یافته است. «بدر عبدالعاطی» وزیر خارجهٔ مصر، اوایل ماه جاری بار دیگر بر خط قرمز کشورش تأکید کرد و گفت: «جابه‌جایی گزینه‌ای نیست، ما هرگز اجازهٔ آن را نخواهیم داد.» افزون بر این، حملهٔ دوحه و وعدهٔ نتانیاهو برای ادامهٔ تعقیب رهبران حماس در خارج، نگرانی‌ها را برانگیخت که شاید حتی مصر هدف قرار گیرد؛ کشوری که برخی رهبران حماس را در چارچوب میانجیگری خود میزبانی کرده است. قاهره سپس هشدار داد هرگونه نقض حاکمیت مصر پیامدهایی «فاجعه‌بار» خواهد داشت.

طبیعی بود که سخنرانی عبدالفتاح السیسی رئیس‌جمهوری مصر، در اجلاس عربی ـ اسلامی به‌ویژه تند باشد. او هشدار داد که ادامه مسیر کنونی [رژیم] اسرائیل نه‌تنها فرصت توافق‌های صلح تازه را محدود خواهد کرد، بلکه «معاهدات صلح موجود» را نیز نابود خواهد ساخت. او در تأکیدی کم‌سابقه، [رژیم] اسرائیل را دشمن خواند که برای نخستین بار پس از ۱۹۷۷ که یک رهبر مصری چنین تعبیری به کار برده است و به طرح پیشنهادی برای ایجاد نیروی نظامی واحد عربی اشاره کرد؛ پیشنهادی که ظاهراً دیگر کشورهای عرب آن را رد کردند. هم‌زمان، مجریان اصلی تلویزیون دولتی آشکارا از احتمال رویارویی نظامی سخن می‌گویند و به‌نظر می‌رسد افکار عمومی برای جنگ آماده می‌شود.

چنین لفاظی‌هایی نگران‌کننده است، زیرا صحرای سینا در سال‌های اخیر به‌شدت نظامی شده است. از ۲۰۱۳ به بعد، [رژیم] اسرائیل بارها با درخواست‌های مصر برای اعزام گسترده نیرو، تانک و تجهیزات نظامی به سینا موافقت کرده است؛ اقدامی فراتر از مفاد امنیتی معاهده کمپ دیوید. انگیزهٔ اولیه این بود که مصر بتواند با شورش فزاینده اسلام‌گرایان در سینا مقابله کند، زیرا توان و نفرات موجود کافی نبود. تا ۲۰۲۲، با کمک [رژیم] اسرائیل، این شورش‌ها عمدتاً سرکوب شد، اما [رژیم] اسرائیل خواستار بازگشت به شرایط اولیهٔ معاهده نشد؛ تا اینکه این هفته، بنا بر گزارش‌ها، نتانیاهو از واشنگتن خواست در این موضوع مداخله کند. فعلاً صدها تانک و هزاران نیروی مصری در مرز مستقرند و این مسئله احتمال درگیری گسترده در صورت افزایش تنش‌ها را بالا می‌برد.

نقش ایالات متحده

با وجود همه این‌ها، پنج توافق صلح عربی ـ اسرائیلی توانسته‌اند ۲ سال جنگ ویرانگر غزه را تاب آورند. این خبر خوب است. خبر بد آنکه مجموعه‌ای از مسائل پیچیده از نبود چشم‌انداز پایان جنگ، گسترش عملیات نظامی [رژیم] اسرائیل در منطقه، تا ایده‌های مطرح‌شده از سوی مقام‌های ارشد اسرائیلی برای الحاق بخش‌هایی از کرانهٔ باختری و انتقال اجباری ساکنان غزه، این شرکا را تا آستانه تحملشان پیش برده است. تصریح خطوط قرمز و تهدید به لغو توافق‌های صلح را باید جدی گرفت.

در دولت نخست ترامپ، واشنگتن و شرکای عربش عملاً [رژیم] اسرائیل را واداشتند میان الحاق و عادی‌سازی روابط یکی را انتخاب کند. تل‌آویو توافق‌های ابراهیم را برگزید و دوران تازه‌ای از همگرایی با خاورمیانه آغاز شد. حملهٔ هفتم اکتبر نگاه [رژیم] اسرائیل را تغییر داد، اما تمایل ظاهری آن برای ادغام منطقه‌ای همچنان پابرجاست.

ایالات متحده نیز سرمایه‌گذاری دیپلماتیک عظیم و میلیاردها دلار کمک خارجی صرف کرده تا عادی‌سازی را پیش برده و معماری راهبردی تازه‌ای بسازد که امنیت ملی آمریکا و [رژیم] اسرائیل را به‌طور چشمگیری تقویت کرده است. جلوگیری از عقبگرد یا دست‌کم توقف فرسایش این دستاوردها، باید در اولویت دولت آمریکا باشد، زیرا عقب‌نشینی در توافق‌های صلحی که با دشواری به دست آمده‌اند، به سود [رژیم] اسرائیل و آمریکا نخواهد بود.