یک بام و دوهوای ارز تک نرخی / بدون اصلاحات ساختاری در اقتصاد تغییرات ممکن نیست

گروه اقتصاد، پایگاه تحلیلی خبری رواج ۲۴؛ در روزهای اخیر، علی دماوندی کناری، کارشناس اقتصادی در گفت‌وگویی مدعی شد که «اجرای سیاست تک‌نرخی شدن ارز یک ضرورت برای اقتصاد ایران است و با شفافیت و حذف رانت می‌تواند به ثبات بلندمدت کمک کند». به گفته او، چندنرخی بودن ارز به قاچاق معکوس، رانت ارزی و بی‌اعتمادی عمومی منجر می‌شود و تنها راه اصلاح، حرکت به سمت تک‌نرخی با رویکرد تدریجی است. اما بررسی داده‌های آماری، تجربه تاریخی ایران و گزارش‌های رسمی نشان می‌دهد ماجرا پیچیده‌تر از این ادعاست.

چند نرخی بودن ارز؛ میراثی پرچالش

ایران سال‌هاست با نظام چندنرخی ارز سر و کار دارد. نرخ رسمی، نرخ سامانه نیما، بازار آزاد و نرخ‌های ترجیحی برای کالاهای اساسی به‌طور هم‌زمان وجود داشته‌اند. اختلاف این نرخ‌ها همان‌طور که دماوندی کناری اشاره کرده، بستر ایجاد رانت است. در همین زمینه، مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی صراحتاً اعلام کرده که «تعدد نرخ ارز بستر اصلی شکل‌گیری فساد و قاچاق معکوس در اقتصاد ایران است و ادامه آن فشار مضاعف بر منابع ارزی ایجاد می‌کند.»

فشار تحریم‌ها و واقعیت منابع ارزی

اما چرا دولت حاضر نشده نظام چندنرخی را کنار بگذارد؟ بررسی داده‌ها نشان می‌دهد دلیل اصلی، محدودیت منابع ارزی است. بر اساس آمار اوپک، ایران در سال ۱۳۹۷ حدود ۲.۵ میلیون بشکه در روز نفت صادر می‌کرد و درآمدی نزدیک به ۶۵ میلیارد دلار داشت. با بازگشت تحریم‌های نفتی در ۱۳۹۸، صادرات به کمتر از یک میلیون بشکه رسید و درآمدها حدود ۲۳ میلیارد دلار شد.

در سال ۱۳۹۹، هم‌زمان با کرونا، صادرات نفت ایران به حدود ۳۷۰ هزار بشکه سقوط کرد و درآمد سالانه به نزدیک ۵.۵ میلیارد دلار کاهش یافت.

همین فشار باعث شد دولت ارز ترجیحی برای دارو و کالاهای اساسی حفظ کند تا شوک قیمتی به خانوارها منتقل نشود. بنابراین، حذف فوری نظام چندنرخی بدون جایگزین حمایتی، می‌تواند تبعات سنگین تورمی داشته باشد.

تجربه تاریخی تک‌نرخی در ایران

ایران در سال ۱۳۸۱ تجربه‌ی موفقی در یکسان‌سازی نرخ ارز داشت. چند سال نخست این سیاست ثبات ایجاد کرد، اما دوعامل «رشد نقدینگی» و «افزایش تورم»، دوباره باعث شکاف میان نرخ رسمی و آزاد شد. کارشناسان معتقدند دلیل شکست این سیاست، فقدان اصلاحات ساختاری و فشار خارجی بود. این تجربه نشان می‌دهد که صرفاً اعلام تک‌نرخی بودن برای ارز، بدون پشتوانه اقتصادی و سیاسی، پایدار نخواهد بود.

کارشناسان چه می‌گویند؟

مطالعات اخیر نشان می‌دهد که تک‌نرخی شدن ارز به شفافیت و حذف رانت منجر می‌شود، اما در شرایط فعلی، ریسک‌های بالایی دارد. تعدد نرخ‌ها اقتصاد را تحریف می‌کند، اما تک‌نرخی بدون اصلاحات، به‌ویژه در شرایط تورم مزمن، می‌تواند شوک قیمتی گسترده ایجاد کند».

جمع‌بندی

بنابراین، ادعای دماوندی کناری مبنی بر اینکه تک‌نرخی شدن ارز یک «ضرورت» برای اقتصاد ایران است، در سطح راهبردی درست به نظر می‌رسد. چندنرخی بودن ارز سال‌هاست منبع رانت، فساد و قاچاق معکوس شده و به بی‌اعتمادی عمومی دامن زده است. اما در سطح اجرایی و کوتاه‌مدت، ناقص و یک‌سویه است. داده‌های صادرات نفت، کاهش درآمدهای ارزی و تجربه تاریخی ایران نشان می‌دهد که حذف چندنرخی بدون اصلاحات ساختاری، کنترل نقدینگی و حمایت اجتماعی از اقشار آسیب‌پذیر، نه تنها به ثبات منجر نمی‌شود، بلکه می‌تواند تورم را تشدید و فشار بیشتری بر مردم وارد کند.

/// انتهای پیام