نجات گورخر ایرانی در کویر سوزان

به گزارش پایگاه خبری – تحلیلی رواج ۲۴ به نقل از ایسنا، روزگاری گورخر ایرانی – که به رنگ زرد اخرایی است – در لبه پرتگاه انقراض بود، گونه‌ای که مانند برخی گونه‌های دیگر مانند یوزپلنگ آسیایی در نقاط مختلف قاره کهن پراکنده بود ولی در دهه‌های اخیر زیستگاهش به بخش‌های بیابانی و نیمه‌بیابانی ایران منحصر شده است. زیستگاه اصلی گورخر ایرانی منطقه حفاظت شده بهرام گور و پارک ملی قطرویه در مرز استان‌های فارس و کرمان است. پروژه حفاظت از گور ایرانی در استان فارس با ۶۰ فرد آغاز شد و حالا این منطقه زیستگاه بیش از ۱۲۰۰ فرد است علاوه بر آن در پارک ملی توران نیز حدود ۲۵۰ راس گورخر وجود دارد.

گورخر ایرانی در سال ۶۳ در پارک ملی کویر منقرض شد البته این پارک زیستگاه علفخوارانی مثل جبیر، کل و بز، قوچ و میش و گورخر تا انواع گوشتخوارها مانند پلنگ، گرگ، کفتار، گربه کاراکال، گربه شنی‌، روباه شنی و شاه روباه است حتی یوزپلنگ هم در گذشته در این پارک زندگی می‌کرد.

پارک ملی کویر میزبان ۵۰ راس گورخرهای ایرانی است. به پارک برای دیدن گورخرها رهسپار می‌شویم. با این که آبان است و هوا کمی خنک ولی آفتاب کویر هنوز سوزان است. جاده منتهی به پاسگاه «سنگفرش» که مقر محیط بان پارک است،‌ در دل پارک ملی کویر قرار دارد.

تفاوت پارک ملی و منطقه حفاظت شده کویر

پارک ملی کویر با منطقه حفاظت شده کویر تفاوتی‌هایی دارد. رضا شاه‌حسینی – رییس پارک ملی کویر گرمسار- همانطور که در جاده ناهموار به سمت پاسگاه می‌راند،‌می‌گوید: تا سال۱۳۸۰ کل منطقه حفاظت شده و پارک ملی که روی هم حدود ۷۵۰ هزار هکتار بود، زیر نظر اداره کل محیط زیست استان تهران اداره می‌شد. از این سال مدیریت کل مجموعه به استان سمنان واگذار شد و در سال ۸۴ منطقه به دو بخش تقسیم شد؛ مدیریت منطقه حفاظت شده‌ کویر با وسعت ۲۵۰ هزار هکتار به استان تهران و مدیریت پارک ملی کویر به وسعت ۴۴۲ هزار هکتار به اداره کل محیط زیست استان سمنان محول شد.

او ادامه می‌دهد: بخش کمی از منطقه حفاظت شده کویر در سمنان نیز قرار دارد. بخش‌هایی از پارک ملی کویر هم در استان‌های اصفهان و قم است ولی با توجه به اینکه این مناطق، مدیریت واحد باید داشته باشد، چون بیشتر مساحت منطقه حفاظت شده  در تهران است، مدیریت آن به این استان محول شده است.

شاه‌حسینی درباره تفاوت حفاظتی مناطق حفاظت شده و پارک ملی می‌گوید: ممکن است در مناطق حفاظت شده تاسیسات نظامی نیز باشد، در فصل مشخصی پروانه چرا نیز برای آن صادر شود اما در پارک ملی اجازه ورود دام داده نمی‌شود.

گوشی شاه حسینی زنگ می‌خورد. او به همکارش که پشت خط است می‌گوید، در ابتدای جاده سنگفرش است.

جاده سنگفرش؟ اینجا که جاده سنگلاخ است! او می‌گوید: دو طرف جاده در گذشته‌های دور باتلاق بود. در این شرایط شاه عباس صفوی تصمیم گرفت برای تسهیل عبور و مرور جاده سنگفرشی را بسازد.

او با دست به سمت راست جاده اشاره می‌کند و جاده سنگفرش را نشانمان می‌دهد.

وجود ۸۰۰ راس جبیر در پارک ملی کویر

پس از رسیدن به پاسگاه و نوشیدن جرعه‌ای آب برای دیدن گورخر به راه می‌افتیم. چند کیلومتر بعد چند راس جبیر می‌بینیم. شاه حسینی توقف می‌کند و با دوربین نگاهی به آن‌ها می‌اندازد و می‌گوید: دو راس ماده بالغ و دو راس کرّه هستند! حتی جنسیت‌شان هم می‌گوید.

شاه‌حسینی درباره وضعیت جبیر در  پارک ملی کویر می‌گوید: حدود ۴۰۰۰ راس جبیر در کل کشور زندگی می‌کنند که حدود ۸۰۰ راس در پارک ملی کویر به عنوان بزرگترین پارک ملی خشکی ایران  وجود دارد.

به گفته رییس پارک ملی کویر، این مکان هیچ معارضی ندارد. داخلل آن هیچ مستثنیاتی نیست. هیچ جاده‌ای ازداخل آن عبور نمی‌کند و بیشترین تعداد جبیر در سطح ایران در آن زندگی می‌کند. در این پارک ملی حدود ۷۰۰ راس کل و بز و حدود ۵۰۰ راس قوچ و میش زیست میکنند.

شاه‌حسینی درباره وضعیت پوشش گیاهی پارک ملی کویر هم  می‌گوید: در حال حاضر در زیستگاه مشکلی در این زمینه  نداریم؛ نه برای گور، نه برای جبیر و  … بنابراین هیچ علوفه‌ای به‌صورت دستی برای علفخواران در هیچ فصلی توزیع نمی‌کنیم.

 ملاقات با گورهای بازیگوش

به مسیر ادامه می‌دهیم. ۱۱ راس گور را می‌بینیم که در حال دویدن هستند. حضور چند خودرو در جاده آن‌ها را مضطرب کرده است. خودروها خاموش می‌شوند ولی گورها آرام نمی‌گیرند.در فاصله دورتر از جاده عبور می‌کنند.

هنوز گورها را می‌بینیم. شاه‌حسینی درباره پروژه احیای گور خر ایرانی می‌گوید: گورخر ایرانی در سال ۶۳ در پارک ملی کویر منقرض شد. بر اساس تحقیقاتی که انجام دادیم، دهه ۸۰ سازمان حفاظت محیط زیست به  این فکر افتاد که چند راس گور را به پارک ملی کویر منتقل کند. این گونه را در توران نیز تکثیر کرد.

مهدی لهردی – فرمانده یگان حفاظت محیط زیست استان سمنان – نیز درباره تکثیر گورخر ایرانی در پارک ملی کویر می‌گوید: ابتدای مهرماه ۹۷ یک طرحی تعریف شد. محوطه‌ای را فنس‌کشی کردیم و اسمش را سایت گذاشتیم. ۱۰ راس گور از توران به پارک ملی کویر منتقل کردند که فقط پنج راس زنده به پارک رسیدند. این گورخرها دو راس ماده بالغ و سه راس کرّه بودند و گورخر نری در بین گورهای زنده مانده نبود.

به گفته فرمانده یگان حفاظت محیط زیست استان سمنان بعد یک ماه فردی در فنس را باز گذاشت و گورخرها فرار کردند.

او می‌گوید: ۴۸ ساعت نخوابیدیم تا گورخرها را پیدا کنیم و به سایت برگردانیم.

لهرودی ادامه می‌دهد: در مرحله بعد چهار راس گور از  یزد به پارک ملی کویر منتقل شد که یک راس از آن‌ها نربود.

بدین ترتیب تکثیر در اسارت را با ۹ راس گور آغاز شد. شاه‌حسینی با اشاره به این موضوع ادامه می‌دهد: با اقدامات انجام شده در سال ۹۹، ما ۱۶ گورخر داشتیم بنابراین تصمیم به رهاسازی گرفتیم و بعد از اینکه گورها در طبیعت رهاسازی شدند ومشکلی پیش نیامد، سازمان حفاظت محیط زیست تصمیم گرفت که ۱۲ راس گورخری که در کرمان سالیان سال رهاسازی نشده بود را هم به پارک ملی کویر منتقل کنند. این انتقال با موفقیت کامل صورت گرفت. بعدها یک راس نر از بین این ۱۲ راس گور در جنگ بین نرها تلف شد. یک راس هم به دلیل نقص ژنتیکی همچنان در اسارت است.

 آب‌رسانی به گورخرها از چشمه‌های دائمی

شاه حسینی درباره روش تامین آب برای گورخرها می‌گوید: آب را از طریق ذخیره در فصل سرد و استفاده آن در فصل گرم تامین می‌کنیم. آب در آب‌انبار ذخیره می‌شود. یک منبع بتنی ۷۰ هزار لیتری داریم  و در تانکرهای پلی اتیلن۳۰ هزار لیتر آب را ذخیره کرده‌ایم که دو دهنه آبشخور دارد و زبه منبع آبی وصل است و به‌صورت خودکار آب مورد نیاز حیات وحش را تامین می‌کند.
وی ادامه می‌دهد: پارک ملی کویر چشمه دائمی دارد. دو سه رشته از چشمه‌ها آب زیادی دارد اما  دِبی سایر چشمه کم و در حد جریان آب از شیر سماور است.
رییس پارک ملی کویر کار روزانه محیط بانان را کنترل و سرکشی مداوم منابع آبی ذکر و اظهار می‌گند: هر لحظه امکان دارد سیستم آبرسانی دچار اختلالاتی شود. به عنوان نمونه یک شناوری بشکند و شیری باز شود بنابراین نیاز به بررسی دائمی دارد. به طور متوسط همه ۹۰ دهنه آبشخور پارک هم دست کن هفته‌ای یک بار لایروبی می‌شود.

به گفته رییس پارک ملی کویر هیچ خطری گورخر را در این پارک تهدید نمی‌کند. دشمن طبیعی این گونه پلنگ است که در حال حاضر در ارتفاعات است. حالا اگر جمعیت گورها زیاد شود، منابع آبی که در دشت برایشان مهیا می‌کنیم، جوابگو نباشد و برای آب و علوفه به مناطق دیگر می‌روند، ممکن است طعمه گوشتخواران شود.

 تامین امنیت گورخرها با همکاری جوامع محلی

به گفته رییس پارک ملی کویر ، امنیت گورخرها از طریق پایش زیستگاه و مهم‌تر از همه تعامل با جوامع محلی تامین می‌شود.

شاه‌حسینی درباره پایش گورخرهای ایرانی پارک ملی کویر می‌گوید: در ابتدای پروژه چون ما اطلاعاتی از این گونه نداشتیم، مجبور بودیم که آن را پایش بکنیم و ببینیم عاقبت کرّه‌ای که به دنیا می‌آید، چی می‌شود؟ سالم می‌ماند؟ تلف می‌شود؟ بعد از دو سال متوجه شدیم که این پایش شاید به نفع گونه نباشد چون زمان زایمان به آن استرس وارد می‌شود بنابراین دیگر گورخرها را در فصل زادآوری پایش نکردیم.

 وضعیت کنونی گورخرهای پارک ملی کویر

به گفته رییس پارک ملی کویر، یک عددی در بین پستانداران بزرگ جثه داریم؛ یک به ۵۰ ، یعنی وقتی حداقل ۵۰ فرد از یک گونه را داشته باشیم یعنی تقریباً از انقراض منطقه‌ای درآمده است و این تعداد می‌تواند تا ۵۰۰  فرد افزایش پیدا کند.

او ادامه می‌دهد: در مجموع حدود ۲۰ راس گورخر به پارک انتقال داده شده است وحدود ۳۰ راس در پارک ملی کویر به دنیا آمده‌اند بنابراین در حال حاضر حدود ۵۰ راس گورخر در پارک ملی کویر زندگی می‌کنند. امسال هم ۱۰ راس زایمان ثبت شد که ۹ راس موفق بود.

رییس پارک ملی کویر درباره نرخ زادآوری گور در شرایط اسارت در مقایسه با حضور در طبیعت اظهار می‌کند: نرخ زادآوری موفق گورخرها در اسارت ۲۵ درصد بود.  وقتی که آن‌ها را در طبیعت رها کردیم از هر پنج زایمان، چهار راس موفق بود بنابراین گورها به‌راحتی توانسته‌اند خودشان را با شرایط جدید تطبیق بدهند.

شاه‌حسینی خاطرنشان می‌کند: ابتدا استان یزد تکثیر گورخر ایرانی و معرفی مجدد آن به طبیعت را انجام داد البته رهاسازی صد در صد صورت نگرفت چون گورها را در محلی به نام «تنگ حنا» نگه می‌داشتند ولی ما گورخر را در پارک ملی کویر را در طبیعت رهاسازی کردیم.

رییس پارک ملی کویر درباره برنامه‌ بعدی برای گورخر می‌گوید: برای جلوگیری از درون‌آمیزی گورخرها و حفظ ضریب ژنتیکی آن‌ها باید سالیانه چند راس گورخر ترجیحا نر را از زیستگاه زادآور به این پارک منتقل کنیم. اگر امکان انتقال گور نر فراهم نشد،گور ماده را منتقل می‌کنیم. اشکالی ندارد.

بررسی ژنتیک گورهای پارک ملی کویر

او ادامه می‌دهد: تفاوت ژنتیکی بین گورهای یزد، توران و کویر وجود ندارد چون همه آن‌ها از توران به این مناطق منتقل شده‌اند ولی ژن گورهای قطرویه متفاوت است. در حال حاضر نیز وضعیت ژنتیک گورهای پارک ملی کویر درحال بررسی است.

سودای انتقال یوزپلنگ به پارک ملی کویر

شاه‌حسینی درباره  برنامه‌های بعدی برای پارک ملی کویر می‌گوید: یوزپلنگ از سال ۹۳ در پارک ملی کویر منقرض شد ولی با توجه به اینکه در این پارک هیچ معارضی ندارد، اگر به پارک ملی کویر معرفی شود، وضعیت خوبی خواهد داشت. به سازمان حفاظت محیط زیست پیشنهاد دادیم. سازمان در حال برنامه‌ریزی است ولی تا به قطعیت نرسند، این کار را انجام نخواهد داد.

او همچنین امیدوار است تعداد نیروی پارک ملی کویر سر و سامانی پیدا کند.

به گفته شاه‌ حسینی حفاظت دوتا مولفه دارد؛ یک پوشش گیاهی و آب و دیگری نیروست.

اداره پارک ملی کویر با یک ششم نیرو

او ادامه می‌دهد: در حال حاضر ما سه شیفت کار می‌کنیم،‌با این وجود یکی از دو پاسگاه محیط بانی تعطیل و دیگری نیمه فعال است. چارت سازمانی پارک ملی کویر حدود ۶۳ نفر است ولی نیروی موجود ۱۱ نفر است.

سرخی غروب پهنای کویر را فرا گرفته و دنبال کردن گورها را سخت کرده است. به پاسگاه محیط بانی بر می‌گردیم تا پس از درنگی به سمت گرمسار برویم. از خود می‌پرسیم آیا روزی می‌رسد که خبر از نجات یوزپلنگ آسیایی که به گفته لهرودی پرچالش‌ترین گونه سمنان است را از خطر انقراض مخابره کنیم؟