سواد رسانه‌ای سپری برای مقابله با اخبار جعلی

به گزارش پایگاه خبری – تحلیلی رواج ۲۴ به نقل از ایرنا ،  مریم صبح یک خبر عجیب را در شبکه‌های اجتماعی دید، تصویری تکان‌دهنده با عنوان فوری و بدون بررسی صحت خبر، آن را برای دوستان و خانواده‌اش ‌فرستاد. گروه‌های خانوادگی و دوستانه در عرض چند دقیقه پر  از این خبر شد. مریم فکر می‌کرد کاردرستی انجام داده، اما کمی بعد مشخص ‌شد که همه‌چیز ساختگی بوده است.

این داستان ساده، نمونه‌ای ملموس از سرعت انتشار اخبار جعلی و اثرگذاری آن بر زندگی روزمره مردم است. در این خصوص با دکتر حبیب راثی تهرانی، دکترای علوم ارتباطات و استاد دانشگاه علامه به گفت وگو پرداختیم که در ادامه می خوانید.

چرا اخبار جعلی سریع‌تر منتشر می‌شوند؟

دکتر راثی معتقد است، ویژگی‌های روانشناختی مخاطبان نقش مهمی در پذیرش و بازنشر اخبار جعلی دارد. مردم به خاطر هیجان، ترس، و جذابیت خبری، سریع‌تر اخبار جذاب و تکان‌دهنده را می‌پذیرند و منتشر می‌کنند. او در ادامه گفت: سواد رسانه‌ای پایین باعث می‌شود افراد نتوانند منبع درست و معتبر را از منابع نادرست و غیرقابل اعتماد تشخیص دهند. به همین دلیل اخبار از منابع مستند دریافت نمی‌شود و مردم نمی‌توانند تحلیل دقیقی درباره صحت و سقم آن انجام دهند.

با گسترش روزافزون هوش مصنوعی، مشکل پیچیده‌تر شده است. فناوری‌های نوین تولید تصاویر و ویدیوهای جعلی، تشخیص واقعیت را دشوارتر کرده‌اند. فردی که نسبت به این موضوع آگاه نباشد، به راحتی در دام اخبار جعلی قرار می‌گیرد، زیرا این اخبار حتی با تصاویر و ویدیوهای ظاهراً مستند همراه هستند.

خطرات اخبار جعلی برای جامعه و دموکراسی

این استاد ارتباطات در خصوص پیامدهای جدی انتشار اخبار نادرست گفت: زمانی که فرد بر اساس اطلاعات نادرست عمل کند، این خطا به رفتار اجتماعی تبدیل می‌شود. ساده‌ترین کنش، بازنشر خبر است. طبق نظریه جریان دو مرحله‌ای ارتباطات، اخبار ابتدا به رهبران فکری می‌رسد و سپس از طریق آن‌ها به توده مردم منتقل می‌شود. اگر رهبر فکری، خبر جعلی را بازنشر کند، پیروان او نیز آن را بازنشر خواهند کرد و این چرخه ادامه پیدا می‌کند.

او اضافه می‌کند: مثلاً اگر خبری جعلی درباره خطرناک بودن واکسن منتشر شود، افراد ممکن است از دریافت واکسن خودداری کنند و حتی خانواده‌هایشان را نیز از آن منع کنند. این نوع واکنش‌ها می‌تواند اثرات منفی و گسترده‌ای بر جامعه و دموکراسی داشته باشد. اخبار جعلی همچنین می‌توانند باعث شکل‌گیری جریانات سیاسی، تجمعات اعتراضی و اغتشاشات اجتماعی شوند. با پشتیبانی رسانه‌های اجتماعی و حضور ترول‌ها، این پدیده به یک پازل کامل تبدیل می‌شود که می‌تواند افکار عمومی و حتی تصمیمات دولت‌ها و مجالس را تحت تأثیر قرار دهد.

چه کسانی بیشتر در معرض گمراهی رسانه‌ای‌ هستند

این استاد دانشگاه درباره افرادی که بیشتر در معرض گمراهی رسانه ای هستند گفت: نمی‌توان یک گروه خاص را به طور انحصاری مسئول دانست. فقدان قوه استدلال و سواد رسانه‌ای در هر فردی ممکن است وجود داشته باشد. با این حال، توده مردم به دلیل کمبود وقت، آموزش ناکافی و ناآشنایی با اصول ژورنالیسم و رسانه‌ها، بیشتر در معرض خطر هستند. بسیاری از افراد حتی تفاوت رسانه‌های داخلی و خارجی، جناح‌بندی‌های سیاسی و منابع مالی رسانه‌ها را نمی‌دانند.

او در ادامه توضیح داد: برای مثال نمی‌توان انتظار داشت که یک رسانه تأمین‌شده توسط یک رژیم سیاسی، اخبار ضد آن رژیم را منتشر کند. آگاهی از این روابط پشت پرده و منابع مالی رسانه‌ها، بخشی اساسی از سواد رسانه‌ای است.

معیارهای تشخیص صحت یک خبر

دکتر حبیب راثی تأکید می‌کند که تشخیص صحت خبر، در وهله اول وظیفه روزنامه‌نگار حرفه‌ای است. روزنامه‌نگار باید نکات زیر را رعایت کند:

– فکت‌چکینگ و راستی‌آزمایی خبر را انجام دهد.

– منابع معتبر را بررسی کند.

– تضاد منافع رسانه‌ها را در نظر بگیرد.

– تکذیبیه‌ها را بررسی کند.

برای مخاطبان، باید شناخت منابع معتبر و مراجعه به مراجع رسمی و رسانه‌های مورد اعتماد وجود داشته باشد. اگر رسانه‌ای خبر خود را تکذیب کرد، نشان می‌دهد که خبر نادرست بوده و نمی‌توان به آن ۱۰۰٪ اعتماد کرد.

نقش روزنامه‌نگاری حرفه‌ای و منابع معتبر

راثی مهم‌ترین وظیفه رسانه‌ها را تربیت روزنامه‌نگار حرفه‌ای می داند و ادامه می دهد: خبرنگاری باید تخصصی باشد. برای مثال، خبرنگار حوزه ورزش نباید اخبار سلامت را پوشش دهد، زیرا تشخیص منابع معتبر در حوزه تخصصی دیگر برای او دشوار است.  منابع معتبر و راستی‌آزمایی تخصصی، کلید مقابله با انتشار اخبار جعلی است. رسانه‌ها باید بخشی برای افشای شایعات داشته باشند تا مخاطب بتواند اخبار غیرمعتبر را تشخیص دهد.

راهکارهای افزایش سواد رسانه‌ای

وی راهکارهای زیر را برای افزایش سواد رسانه ای پیشنهاد میدهد:

آموزش سواد رسانه‌ای باید پیوسته از دوران ابتدایی تا دانشگاه ادامه یابد.

پیام‌های کوتاه آموزشی باید در مکان‌های عمومی، تلویزیون، سریال‌ها و شبکه‌های اجتماعی ارائه شود.

آموزش‌ها باید متناسب با گروه مخاطب و رسانه مورد استفاده طراحی شود. برای مثال زنان خانه‌دار، دانش‌آموزان و دانشجویان هرکدام با رسانه‌ای که بیشترین تعامل دارند آموزش ببینند.

قوانین و مقررات مقابله با اخبار جعلی

دکتر راثی معتقد است قوانین فعلی کافی نیستند. انتشار عمدی اخبار جعلی باید با مجازات سنگین، حتی تعطیلی رسانه همراه باشد. انتشار غیرعمدی نیز می‌تواند با مجازات‌هایی مانند کاهش برد رسانه یا تعطیلی کوتاه‌مدت مواجه شود.

او ادامه می دهد: هدف از مجازات، ایجاد بازدارندگی و جلوگیری از انتشار اطلاعات گمراه‌کننده عمدی است. اینفودمی‌ها و اخبار جعلی تأثیر زیادی بر جامعه و دموکراسی دارند و باید جدی گرفته شوند.

انتشار اخبار جعلی دیگر تنها یک مشکل فردی نیست. این پدیده می‌تواند تصمیمات شخصی، رفتار اجتماعی و سلامت دموکراسی را تحت تأثیر قرار دهد. سواد رسانه‌ای، تربیت روزنامه‌نگار حرفه‌ای، شناسایی منابع معتبر و آگاه‌سازی عمومی، ابزارهای اصلی مقابله با این بحران در دنیای اطلاعاتی امروز هستند.