تهران در بحران آب تنها نیست

به گزارش پایگاه خبری – تحلیلی رواج ۲۴ به نقل از ایرنا ، شبکه اسکای‌نیوز در گزارشی درباره وضعیت آب تهران، با اشاره به کاهش شدید ذخایر سدهای تأمین‌کننده آب شرب و فشار بی‌سابقه بر سفره‌های زیرزمینی، از تعابیری مانند شمارش معکوس برای روز صفر استفاده کرده و هشدار داده است که ترکیب چند سال خشکسالی متوالی، رشد جمعیت و افزایش مصرف، پایتخت ایران را در برابر کمبود آب آسیب‌پذیر کرده است. گزارش یادشده به این واقعیت اذعان می‌کند که بخش مهمی از بحران، ریشه در الگوی جدید آب‌وهوایی و کاهش بارش در منطقه دارد و تهران نمونه‌ای از شهری است که در خط مقدم تغییرات اقلیمی قرار گرفته است.

نویسنده اسکای‌نیوز در ادامه، تهران را در کنار دیگر شهرها قرار می‌دهد و یادآور می‌شود کیپ‌تاون در آفریقای جنوبی چند سال پیش تا آستانه اجرای طرح «روز صفر» پیش رفت و تنها با اعمال محدودیت‌های سخت‌گیرانه و بسیج عمومی برای صرفه‌جویی، توانست از خشک‌شدن شیرهای آب جلوگیری کند. در همان گزارش تأکید شده که حتی لندن، شهری که در ذهن افکار عمومی با باران‌های مداوم شناخته می‌شود، به‌دلیل رشد مصرف، زیرساخت‌های فرسوده و تغییر الگوی بارش در معرض خطر قرار دارد؛ عبارتی که نشان می‌دهد خودِ رسانه انگلیسی بحران آب را فراتر از مرزهای ایران و جهان جنوب می‌بیند.

این اعتراف زمانی معنای عمیق‌تری پیدا می‌کند که آخرین داده‌های رسمی درباره وضعیت آب در اروپا و انگلیس مورد توجه قرار گیرد. بر اساس ارزیابی‌های کمیسیون اروپا و مرکز مشترک تحقیقات این نهاد، قاره اروپا در سال ۲۰۲۲ یکی از بدترین دوره‌های خشکسالی طی دست‌کم ۵۰۰ سال اخیر را تجربه کرد و در آن سطح آب رودخانه‌های بزرگی مانند راین (Rhine)، لوآر (Loire) و پو (Po) به‌طور کم‌سابقه‌ای پایین آمد و بخش‌هایی از این رودخانه‌ها به‌قدری خشک شد که عبور از آنها با پای پیاده ممکن بود. این وضعیت حمل‌ونقل آبی، تولید برق، کشاورزی و زنجیره تأمین کالا را در قلب قاره سبز مختل و بحث امنیت آبی را از سطح هشدارهای علمی به یکی از موضوعات روز سیاست در بروکسل، برلین و پاریس تبدیل کرد.

بر پایه تازه‌ترین گزارش آژانس محیط‌زیست اروپا، در سال ۲۰۲۳ حدود ۲۸ درصد از قلمرو اتحادیه اروپا دست‌کم در یکی از فصل‌های سال با شرایط کم‌آبی و تنش آبی روبه‌رو بوده است. این گزارش تصریح می‌کند که با وجود کاهش نسبی برداشت آب در برخی بخش‌ها طی ۲ دهه گذشته، مساحت مناطقی که به‌طور منظم تحت تأثیر کم‌آبی قرار می‌گیرند کاهش نیافته و انتظار می‌رود با تداوم روند کنونی تغییرات اقلیمی، فراوانی و شدت دوره‌های خشکسالی در سال‌های آینده افزایش یابد.

مناطق مدیترانه‌ای اروپا یعنی از جنوب اسپانیا تا بخش‌هایی از ایتالیا و یونان، از هم‌اکنون با نشانه‌های روشن این روند روبه‌رو هستند. افت ذخایر مخازن، محدودیت برداشت برای کشاورزی، و هشدار درباره تأثیر کم‌آبی بر تولید محصولات استراتژیک مانند زیتون، گندم و میوه‌های صادراتی، اقتصاد محلی بسیاری از این مناطق را تحت فشار گذاشته است. در اسپانیا و ایتالیا، تصاویر بستر ترک‌خورده مخازن و رودخانه‌ها در سال‌های اخیر به‌طور مکرر در رسانه‌ها منتشر و به نمادی از «چهره جدید» تغییرات اقلیمی در اروپا تبدیل شده است؛ قاره‌ای که سال‌ها خود را پیشرو محیط‌زیست و نماد «اروپای سبز» معرفی می‌کرد.

نهادهای اروپایی از جمله آژانس محیط‌زیست اروپا هشدار داده‌اند که فشار هم‌زمان رشد جمعیت شهری و تغییرات اقلیمی، ریسک کم‌آبی را برای شهرها و مناطق پرجمعیت افزایش خواهد داد. با توجه به این‌که اکنون بیش از ۷۴ درصد جمعیت اروپا در مناطق شهری زندگی می‌کنند و پیش‌بینی می‌شود این رقم تا میانه قرن جاری به بیش از ۸۰ درصد برسد، شهرهای بزرگ اروپایی، از مادرید و رم تا برلین و لندن، در دهه‌های آینده بیش از گذشته در معرض موج‌های متوالی گرما، خشکسالی و کمبود آب قرار خواهند گرفت و ناچارند خود را در قالب «شهرهای حساس به آب» بازطراحی کنند.

انگلیس، که بسیاری آن را یکی از باران‌خیزترین نقاط اروپا می‌دانند، طی سال‌های اخیر نمونه روشنی از این چالش بوده است. این کشور در سال ۲۰۲۲ خشک‌ترین سال خود از ۱۹۷۶ را تجربه کرد و بهار ۲۰۲۵ نیز به‌عنوان خشک‌ترین بهار در بیش از یک قرن ثبت شد. در همین دوره، یکی از داغ‌ترین تابستان‌های تاریخ انگلیس رقم خورد و سطح ذخایر سدها و مخازن در بسیاری از مناطق به‌طور چشمگیری کاهش یافت. در مقاطعی، میانگین ذخایر مخازن به حدود ۵۶ تا ۶۰ درصد سقوط کرد و میلیون‌ها مشترک در جنوب، جنوب‌شرقی و بخش‌هایی از شمال انگلیس با محدودیت استفاده از شلنگ آب و توصیه‌های شدید برای صرفه‌جویی روبه‌رو شدند؛ وضعیتی که مقام‌های محیط‌زیستی آن را زنگ خطر زمستان‌های خشک متوالی توصیف کردند.

اما بحران آب در انگلیس فقط به آسمان و باران مربوط نیست، زمین و لوله‌ها نیز بخشی از ماجرا هستند. داده‌های رسمی و گزارش‌های پارلمانی نشان می‌دهد در انگلیس هر روز به‌طور متوسط حدود سه میلیارد لیتر آب به‌دلیل نشت در شبکه‌های فرسوده توزیع از دست می‌رود. این رقم معادل پرکردن حدود هزار و ۲۰۰ استخر شنای المپیک در هر شبانه‌روز است. این حجم از هدررفت، در کنار سرمایه‌گذاری ناکافی شرکت‌های خصوصی آب در نوسازی زیرساخت‌ها، باعث شده هر دوره خشکسالی سریع‌تر به سطح خانه‌ها و کسب‌وکارها برسد و بحث بازنگری در مدل خصوصی‌سازی آب، از حاشیه به متن سیاست انگلیس منتقل شود.

هم‌زمان، بحران مالی و مدیریتی در بزرگ‌ترین شرکت آب انگلیس، «تیمز واتر» که تأمین آب شرب حدود ۱۶ میلیون نفر در لندن و اطراف آن را برعهده دارد، این شکنندگی را تشدید کرده است. بدهی‌های سنگین این شرکت، ناتوانی در اجرای به‌موقع پروژه‌های نوسازی، و موج شکایت‌ها و اقدامات حقوقی به‌دلیل آلودگی رودخانه‌ها و تخلیه فاضلاب، تیمز واتر را به نمونه پرریسک خصوصی‌سازی آب در انگلیس تبدیل کرده است؛ مدلی که اکنون حتی در رسانه‌های جریان اصلی این کشور زیر سؤال رفته و سناریوهای مداخله مستقیم دولت و قرار گرفتن شرکت در وضعیت «اداره ویژه» به‌طور علنی مطرح می‌شود.

تحقیقات صورت گرفته نشان می‌دهد که این معضل محدود به امنیت آبی خانوارها نیست و برنامه‌های زیست‌محیطی و اقتصادی اروپا نیز به این مسئله گره خورده است. یک مطالعه دانشگاهی در انگلیس که به تازگی منتشر شده، هشدار داده است که کمبود آب می‌تواند برنامه‌های این کشور برای دستیابی به اهداف خنثی‌سازی کربن و توسعه پروژه‌های پرمصرف آب مانند تولید هیدروژن و فناوری‌های جذب و ذخیره‌سازی کربن را با مخاطره جدی روبه‌رو کند. این بدین معناست که حتی سیاست‌های «سبز» بدون تضمین دسترسی پایدار به آب، ممکن است در عمل با بن‌بست مواجه شوند.

از این منظر، گزارشی که اسکای‌نیوز درباره تهران منتشر کرده، اگرچه در ظاهر بر بحران آب پایتخت ایران تمرکز دارد، اما در لایه عمیق‌تر ناخواسته به معادله‌ای اشاره می‌کند که امروز بسیاری از شهرهای جهان، از تهران و کیپ‌تاون تا لندن و بارسلون، با آن دست‌به‌گریبان هستند و در آن تغییرات اقلیمی، رشد جمعیت شهری، افزایش مصرف و زیرساخت‌های عقب‌مانده، هم‌زمان فشار بر منابع محدود آب را افزایش می‌دهند.

تهران در بحران آب تنها نیست، اگرچه عنوانی است که در یک رسانه انگلیسی برای توصیف وضعیت پایتخت ایران به‌کار رفته، اما می‌توان آن را خوانشی واقع‌بینانه‌تر دانست مبنی بر اینکه بحران آب امروز مرز میان شمال و جنوب، توسعه‌یافته و درحال‌توسعه را کم‌رنگ کرده و به شاخص مشترکی از معضل شهرهای بزرگ تبدیل شده است. از این منظر، تهران، لندن و دیگر کلان‌شهرهای «قاره سبز» و فراتر از آن، نه رقیب که درگیر یک دغدغه مشترک‌ هستند؛ شهرهایی که آینده امنیت آبی آن‌ها بیش از هر چیز به نحوه سازگاری با تغییر اقلیم، اصلاح الگوهای مصرف و سرمایه‌گذاری واقعی در زیرساخت‌های آب گره خورده است.