ایران و عناصر قدرت هوشمند

به گزارش پایگاه خبری – تحلیلی رواج ۲۴ به نقل از ایرنا،یکی از معناهای «قدرت هوشمند»، ترکیب مولفه‌های نرم و سخت قدرت در مقابله با تهدیدات است. در طول تاریخ، قدرت با مولفه‌هایی نظیر میزان جمعیت و قلمرو، منابع طبیعی، توان اقتصادی، نیروهای نظامی در کنار ثبات اجتماعی، روحیه سلحشوری سپاهیان، مطلوبیت و مشروعیت حکومت‌ها و … سنجیده شده است.

از دیدگاه برخی تحلیلگران و کارشناسان روابط بین‌الملل، قدرت هوشمند قدرتی پایدار است زیرا در ذات خود استفاده از ابزارهای قدرت سخت، ابزارهای قدرت نرم و هوشمندی همه‌جانبه‌نگر را با در نظر گرفتن شرایط زمانی و مکانی برای استفاده دارد.

در همین پیوند، «غلامرضا حداد» استادیار گروه اقتصاد سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی به همراه «زهرا اکبری» در مقاله‌ای تحت عنوان «تحلیل استراتژیک قدرت هوشمند جمهوری اسلامی ایران در بهره‌گیری از رقابت چین و آمریکا بر اساس الگوی SWOT» به موضوع قدرت هوشمند جمهوری اسلامی پرداخته‌اند که در ادامه بخش‌های از این مقاله را می‌خوانیم:

قدرت هوشمند چیست؟

قدرت هوشمند همچنان که اشاره شد، ترکیب هوشمندانه قدرت نرم و سخت است. قدرت هوشمند همچنین به معنای توسعه یک راهبرد فراگیر بر مبنای منابع و ابزار موجود، با هدف تامین منافع و اهداف است.

این راهبرد فراگیر شامل جنبه‌های دیپلماتیک، اقتصادی، نظامی، سیاسی، قانونی و فرهنگی می‌شود. از اصلی‌ترین منابع قدرت سخت، قدرت نظامی، منابع موجود در یک کشور، جمعیت، ویژگی ژئوپلیتیکی و قدرت اقتصادی هستند.

از سوی دیگر، منابعی مانند فرهنگ، ارزش‌های سیاسی و سیاست خارجی منابع مهم قدرت نرم یک کشور به شمار می‌روند.

از جمله‌ مفاهیم‌ جدیدی که‌ به‌ عنوان‌ مکمل‌ قدرت‌ نرم‌ مطرح‌ شده‌، قدرت‌ هوشمند است‌. کاربرد قدرت‌ نرم‌ در عمل‌ نشـان‌ داده کـه‌ بهتـرین‌ انتخاب‌ یک‌ کشور، سیاستی‌ است‌ که‌ ترکیب قدرت نرم و قدرت‌ سـخت‌ باشـد و همراه‌ با اعمال زور، اقناع نیـز بـه‌ کار رود. قدرت هوشمند پاسخی است بـه‌ ناکامی‌های که‌ در مولفه‌ قدرت نرم‌ و قدرت سخت‌ در گذر زمان تجربه شده‌ است‌ و امروزه‌ در پرتو موج‌ اثرگذار و دگرگون‌ کننده جهانی شدن و انقلاب ارتباطات‌ به‌ راهبردی کلیدی برای تبیین و درک پیچیدگی‌های سیاست جدید جهانی‌ تبدیل‌ شده‌ است‌.

توان‌ ترکیبی‌ قدرت‌ هوشمند از مولفه‌های ضروری امروز سیاست‌ جدید جهان‌ محسوب‌ می‌شـود. رویکرد قدرت‌ هوشمند مستلزم‌ انعطاف در ماهیت‌ تغییر است‌. البته‌ افزایش‌ کیفی در بالابردن توان ذهنی کارگزاران‌ و حرفه‌ای عمل‌ کردن‌ آنان‌، مهم‌ترین‌ عامل‌ تعیین‌کننده‌ در این‌ فرایند به‌ حساب‌ می‌آید. ذهن‌های خلاق‌ و پردازشگر، مهم‌ترین‌ و اساسی‌ترین‌ کانون‌ها در تبیین‌ استراتژی قدرت‌ هوشمند هستند کـه‌ قدرت نرم و سخت در آن‌ شـکل‌ مـی‌گیرد.

قدرت هوشمند با اهدافی‌ وسیع‌تر و گام‌هایی‌ عمیق‌تر بـه‌ دامنه‌ نفوذ و تاثیرگذاری جهان‌ پیرامون‌ خود توجه‌ می‌کند و تـلاش‌ دارد عملکرد و راهبرد خود را با دنیـای جهانی شـده‌ همگام کند و تبیین‌ بهینه و کارآمدتری از تحولات‌ سیاست‌ جدید جهانی‌ داشته‌ باشد.

نگاهی به مولفه‌های قدرت نرم

بررسی نقاط ضعف و قوتِ قدرت هوشمند جمهوری اسلامی ایران به مسولان کمک می‌کند تا با ارائه راهکارهای واقع‌گرایانه برای تعامل و تقابل در نظام بین‌الملل تصمیم‌گیری کنند. از مهم‌ترین مولفه‌های قدرت نرم و سخت می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

مولفه فرهنگ

فرهنگ ایرانی همواره در تبادل با سایر فرهنگ‌ها، در روند آموزش و آموختن بوده است و از همین رو، امتزاج فرهنگ ایرانی و آموزه‌های اسلامی بر غنای فرهنگی ملت ایران افزوده و بدان پویایی تزریق کرده است. در واقع، فرهنگ اسلامی گفتمان‌ساز و فعال، یکی از عوامل زمینه‌ساز یکپارچگی و هویت مستحکم در ایران به شمار می‌آید. این قدرت و ظرفیت بالقوه در بسیاری از زمینه‌ها نتوانسته عملیاتی شود.

به مرور و با گذشت حدود ۵ دهه از انقلاب اسلامی، تحت فشار رسانه‌ها و تصویرسازی‌ها و سیاه‌نمایی‌ها و البته در کنار بحران های اقتصادی واجتماعی موجود در کشور، جذابیت این فرهنگ پرمایه به ویژه نزد نسل های جوان کاهش یافته و جایگزین‌های الگویی بسیاری در رسانه‌ها به آنها معرفی شده است.

دیپلماسی عمومی

دیپلماسی عمومی به انگاره‌سازی و ارزش‌سازی نسبت به مشروعیت‌بخشی به سیاست‌های مطلوب کشور و رساندن پیام‌های مورد نظر در سطح جهان توجه داشته و مسئولیت توجیه افکار عمومی را در عرصه سیاست خارجی بر عهده دارد .جمهوری اسلامی ایران زمانی می‌تواند بر افکار عمومی تسلط یابد که قادر به گفتمان‌سازی در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی باشد. این امر مستلزم عدم اتکای مستقیم بر قدرت سخت است، در واقع، برای ایجاد نفوذ و تاثیر بیشتر در اذهان عموم، باید از محدودیت‌های قدرت سخت رهایی یافته و توجه خود را معطوف به حوزه فرهنگ کند.

دیپلماسی رسانه‌ای دیگر ابزاری است که برای دستیابی به قدرت نرم حائز اهمیت است و در دنیای امروز بیش از هر مولفه دیگری دارای گستردگی و عمق تاثیرگذاری است .جمهوری اسلامی ابتدا باید تصاویر منفی ایجاد شده از خود در منطقه را اصلاح کرده و احساس تهدیدی که همسایگان ایران به ویژه در حاشیه خلیج فارس دارند، کاهش دهد. علاوه بر این، همراهی افکار عمومی ملل مسلمان منطقه با ایده منطقه‌گرایی درون‌زا نیز از اهمیت بسیاری برخوردار است و تنها از راه دیپلماسی محقق می‌شود. این فرایند در درازمدت تاثیرگذار بوده و سرمایه‌گذاری طولانی‌مدت می‌طلبد.

ظرفیت علمی

تعاملات فناوری و علمی، ضمن ارتباط مستقیم با حوزه فرهنگ و قدرت نرم، نقش غیرقابل انکاری در حوزه‌های نظامی و اقتصادی دارند و هر کشوری بر اساس نیازهای خود به حوزه‌ای از فناوری بیش از سایر حوزه ها نیاز دارد؛ برای مثال با توجه به نفت‌خیز بودن ایران، بهره‌مندی از فناوری‌های نسل اول در زمینه اکتشاف و استخراج نفت از اولویت راهبردی برخوردار است.

هر چند جمهوری اسلامی ایران ظرفیت‌های علمی بالا و پیشرفت‌هایی در تولید علم طی سال‌های اخیر داشته از جمله جایگاه پانزدهم در سال ۲۰۲۱ در نظام رتبه‌بندی (SCImago) که یکی از جامع‌ترین نظام‌های رتبه‌بندی پژوهشی دانشگاه‌ها است، اما هنوز نتوانسته در حد مطلوبی از این ظرفیت‌ها در راستای تولیدات بیشتر علمی، پیشرفت صنایع، اشتغال‌زایی و تبادل دانشجو و نیز ارتقای سهم خود از تولیدات جهان که اکنون حدود یک درصد است استفاده کند و آنها را ارتقا بخشد.

توریسم و گردشگری

ایران کشوری با جاذبه‌های توریستی قابل توجهی است؛ از مکان‌های تاریخی گرفته تا مناظر طبیعی. طبق آمار بانک جهانی در سال ۲۰۲۰، ایران ۱ میلیون ۵۵۰هزار دلار از جذب توریست درآمد کسب کرده است. با این رقم، ایران جایگاه ۷۹ در میان کشورهای جهان در شاخص درآمد از طریق گردشگر را داشته است. در این سال کشورهای منطقه مانند ترکیه، عربستان، مراکش، امارات و حتی لبنان، سوریه و اسرائیل نیز جایگاه بهتری نسبت به ایران داشته‌اند.

با توجه به آمار بانک جهانی، ایران در سال‌های اخیر رتبه چندان مناسبی در زمینه جذب گردشگر نداشته است. صرف نظر از سال‌هایی که همه گیری کرونا آمار ورود گردشگران به بسیاری از کشورها را با کاهش شدیدی مواجه کرد، ایران در میان کشورهای جهان رتبه مناسبی در بحث درآمد از صنعت توریسم را به خود اختصاص نداده است. هر چند در فاصله سال های ۲۰۱۷ تا ۲۰۱۹ در آمد ایران حاصل از توریسم از ۴ میلیون ۸۶۷ هزار دلار به ۹ میلیون ۱۰۷ هزار دلار افزایش یافت اما در سال‌های قبل و بعد از آن نسبت به کشورهای منطقه مانند تونس، بحرین، مصر، امارات و عربستان در رتبه پایین‌تری قرار داشته است.

مذهب، زبان و قومیت

با توجه به جمعیت مسلمان به ویژه در منطقه غرب آسیا، هویت دینی و اسلامی از نقاط‌ اشتراکی است که ملت‌های منطقه و حتی فراتر از آن در سطح جهان را به هم متصل می‌کند.

علاوه بر دین و مذهب، زبان فارسی نیز از مولفه‌های هویت‌سازی است که نفوذ آن فراتر از فلات ایران است. البته باید توجه داشت جریان ضدایرانی موجود در سطح بین‌الملل که در برهه‌هایی شدت یافته و گاهی کاهش می‌یابد، تاثیر مستقیمی بر تنزل یا ارتقای محبوبیت زبان فارسی در میان سایر ملل و گرایش غیرفارسی‌زبانان به یادگیری آن دارد. جهانی شدن نیز در راستای یکپارچه‌سازی تمام ملل و ایجاد زبانی مشترک میان همه کشورها، کاربرد زبان فارسی را نه تنها در سطح جهانی بلکه در داخل کشور نیز با چالش‌هایی مواجه کرده است.

عناصر سخت‌افزاری قدرت

مولفه ژئوپلیتیکی

مولفه‌های گوناگون قدرت سخت بخش مهمی از شاکله قدرت هوشمند هستند. اولین مولفه مدنظر، ژئوپلیتیک است. جمهوری اسلامی ایران با توجه به موقعیت ممتاز ژئوپلیتیکی خود، خواه ناخواه در بسیاری معادلات و بعضا منازعات بین‌المللی و منطقه‌ای نقش حساسی دارا بوده است. ایران علاوه بر واقع شدن در محل تلاقی سه قاره اروپا، آسیا و آفریقا، نزدیک‌ترین گذرگاه کشورهای آسیای مرکزی به بازارهای جهانی محسوب می‌شود. ژئوپلیتیک شامل ابعاد دیگری از جمله وسعت سرزمینی می‌شود که هم می‌تواند کثرت نیروی انسانی را در بر گیرد و هم عمق استراتژیک لازم برای مواقع خطر را دارا باشد.

اقتصاد

قدرت و امنیت هر کشور، بیش از هر چیز وابسته به جایگاه اقصادی و قدرت تولید ثروت در جهان است؛ چرا که قدرت اقتصادی به طور بالقوه، قابلیت تبدیل به مولفه‌های سخت و نرم قدرت را دارا است. از منظر ژئواکونومیک، ایران دارای مزیت‌های بسیاری است که زیرساخت‌های حمل و نقلی مانند ریل شمال به جنوب و غرب به شرق می‌تواند این مزیت را بسیار کارآمدتر کند. البته باید توجه داشت در حالی که در بسیاری از کشورها از تکنولوژی نسل پنجم برای استخراج نفت و گاز استفاده می شود، ایران همچنان از نسل دوم فناوری برخوردار است و این، مزیت نسبی ایران را دررقابت با سایر تولیدکنندگان پرقدرت منطقه مانند عربستان و روسیه کاهش می‌دهد.

مساله شایان ذکر دیگر این است که امروزه کشورها به استفاده از انرژی‌های پاک نظیر انرژی خورشیدی روی آورده‌اند؛ به طوری که پیش‌بینی می شود تا چند دهه آینده، انرژی‌های پاک جایگزین سوخت‌های فسیلی شود و بر همین اساس کشورهایی که از هم اکنون در این حوزه سرمایه‌گذاری کرده‌اند، در سال‌های آتی از آن بهره‌برداری خواهند کرد. برای مثال عربستان سعودی پروژه ساخت بزرگترین نیروگاه خورشیدی جهان را در دست اقدام دارد .

ساختار اقتصادی ایران با وجود برخورداری از پتانسیل‌هایی که اشاره شد، از عدم پویایی و عدم انعطاف‌پذیری رنج می‌برد. جمهوری اسلامی ایران در برهه کنونی باید ضرورت‌ها و نیازهای ناشی از افزایش جمعیت، کمبود سرمایه مالی و فنی را به درستی درک کرده و از دیپلماسی اقتصادی به عنوان پلی میان سیاست داخلی و خارجی استفاده کند. در واقع، دیپلماسی اقتصادی سرمایه بین‌المللی را به حوزه داخلی متصل کرده و مسیر را برای بر آوردن نیازهای داخلی فراهم می‌آورد.

در بحث از شاخص‌های اقتصادی، تراز تجاری و صادرات نیز باید در نظر گرفته شود. افزایش واردات در مقابل کاهش صادرات به ویژه در روابط اقتصادی ایران و کشورهای خلیج فارس نشانگر ضعف ایران در ایجاد روابط اقتصادی دو سویه و خلا دیپلماسی اقتصادی است. مهم‌ترین ضعف جمهوری اسلامی ایران در ارتباطات تجاری با همسایگان، عدم وجود تنوع در کالاهای صادراتی بوده است.

با اینکه حجم اقتصاد ایران از بسیاری از کشورهای منطقه بالاتر بوده، در سال های اخیر و با فشار تحریم‌ها کشورهایی مانند ترکیه و امارات در منطقه و مالزی و تایلند پیشرفت بسیاری داشته‌اند. نکته مهم دیگر این است که بسیاری از صادرات این کشورها غیرنفتی است. برای مثال صادرات ۲۰۷ میلیارد دلاری ترکیه غیرنفتی است. عمده اتکای صادرات ایران اما بر پایه نفت قرار گرفته در حالی که کمترین سود در خام‌فروشی است.

برتری و توانمندی نظامی- امنیتی

بر اساس رتبه بندی سالانه سایت (globalfirepower.com) که با در نظر گرفتن ۵۰ مولفه مجزا و بررسی تعداد نیروی نظامی، تجهیزات و ادوات جنگی، سرمایه و بودجه نظامی، قابلیت‌های لجیستیک، منابع طبیعی و جغرافیای هر کشور، به شاخص قدرت برای هر کشور رسیده است، در سال ۲۰۲۲، ایالات متحده آمریکا در جایگاه اول قدرتمندترین کشورها از منظر نیروی نظامی قرار دارد. پس از آن روسیه و چین در جایگاه دوم و سوم هستند. در این رتبه بندی، ایران جایگاه چهاردهم جهان را دارا است. بر اساس آمار بانک جهانی، بودجه نظامی ایران از سال ۲۰۱۷ تا ۲۰۱۹ روند نزولی داشته است اما از سال ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۰ با اندکی افزایش، ۲.۲ درصد از تولید ناخالص داخلی، صرف امور نظامی شده است.

طی ده سال گذشته، ایران موجودی پهپادها، موشک‌های کروز و موشک‌های بالستیک خود را به طور انبوه افزایش داده است تا جایی که عملا به قدرت برتری نسبت به همسایگان خود دست یافته است. در حال حاضر ایالات متحده و شرکای منطقه‌ای آن از توانایی خود برای دفاع موثر در برابر هواپیماهای بدون سرنشین عقب مانده‌اند. به اذعان موسسه «واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک»، در حال حاضر هیچ راه مشخصی برای کاهش تهدید پهپادهای ایران (برای دشمنانش) وجود ندارد. صنایع دولتی در وزارت دفاع و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که این پهپادها را طراحی و تولید می‌کنند، بسیار بالغ و متنوع هستند و می‌توانند از محققان دانشگاه‌ها و نهادهای خصوصی در زمینه تحقیق و توسعه و همچنین تدارکات استفاده کنند.

ایران بیش از یک میلیون نظامی فعال دارد که بعد از ترکیه و مصر با اختلاف از سایرین پیش است. هر چند این جمعیت بالای نظامی در دفاع سرزمینی در صورت بروز تهاجم‌ مزیتی حیاتی به شمار می‌آید، لکن باید توجه داشت که نبردهای مدرن شدیدا متکی بر فناوری‌های پیشرفته‌اند. از طرفی ایران به دلیل تحریم‌ها نتوانسته از طیفی از فناوری‌های پیشرفته نظامی بهره ببرد. البته این محدودیت‌ها باعث شده است که ایران تلاش بسیاری را معطوف به خودکفایی و توسعه صنایع نظامی بومی خود کند و در این راه موفقیت های زیادی را نیز کسب کرده است.