از یک کفش پر پول ؛ هدیه‌های عروسی در شهرهای ایران

به گزارش پایگاه خبری – تحلیلی رواج ۲۴ ،علی آنی‌زاده – مدیر واحد فرهنگ مردم مرکز تحقیقات صداوسیما – در گفت‌وگو با ایسنا، با بیان اینکه هدیه یکی از مؤلفه‌های مهرورزی است که هم در اسلام به آن بسیار تأکید شده و هم در فرهنگ ایرانی جایگاه والایی دارد، گفت: بر این اساس می‌توان حضور این مؤلفه ارزشمند را در مراسم‌های مختلفی مانند کلیه مراسم ادواری اعیاد مذهبی، جشن‌های ملی، مراسم گذار و حتی در سوگ‌یادهای خانوادگی را مشاهده کرد.

او با اشاره به اینکه در میان آیین‌های ایرانی، هدیه در مراسم ازدواج از تعدد و تنوع بسیاری برخوردار است، اظهار کرد: به گونه‌ای که در مناطق مختلف ایران به شیوه‌های مختلفی هدیه ارائه می‌شود. هدیه در جوامع سنتی معمولاً با توجه به اقلیم، بافت فرهنگی، مناسبت، سطح و پایگاه خانواده‌ها و انگیزه‌ی بخشش متفاوت است، اما آنچه بیش از پیش به چشم می‌آید آن است که معمولاً هدیه‌ها بسیار ساده و بدون تکلف و خلاقانه‌اند و در قالب یک آیین و در بستری ظریف (مثل خنچه بستن) عطا می‌شوند.

خرده فرهنگی که تنها جنبه اقتصادی ندارد

این پژوهشگر فرهنگ عامه با اشاره به اینکه در ازدواج سنتی تبادل هدیه بسیار گوناگون و متنوع صورت می‌گیرد، بیان کرد: در این سنت، نه تنها عروس و داماد از طرف یکدیگر هدیه دریافت می‌کنند که در هر یک از مراحل ازدواج اعم از خواستگاری، بله برون، عقدکنان، دوران نامزدی، حنابندان، عروسی و پاتختی، افراد زیادی از جمله کودکان ،سلمانی، خیاط و بستگان دو خانواده خلعتی دریافت می‌کنند. در نگاه اول شاید تعداد مبادله این هدایا بیش از حد به نظر برسد، اما با بررسی نوع هدایا مشخص می شود که رد و بدل کردن هدایا جنبه اقتصادی ندارد و صرفاً به تثبیت ساختار اجتماعی کمک می‌کند. یعنی در این بین هر کس که هدیه‌ای می‌بخشد به خوبی می‌داند که به همین میزان در مراسم ازدواج خود یا فرزندانش هدیه دریافت خواهد کرد و همین امر ازدواج را از امری زیستی به امری فرهنگی تبدیل کرده است زیرا افراد با دعوت به این مراسم و شرکت کردن در آن و مبادله هدایا نشان می‌دهند که بر این امر اجتماعی صحه گذاشته‌اند و آن را قبول دارند.

او تاکید کرد: در واقع مراسم عروسی مراسم گذاری است که طی آن دو نفر از یک مرحله به مرحله دیگری از زندگی وارد می‌شوند و چون این دو در یک اجتماع انسانی قرار دارند، نیاز است که از طرف دیگر اعضای گروه تایید شوند و این به رسمیت شناخته شدن با دادن هدیه مشخص می‌شود. در واقع تبادل هدایا علاوه بر آنکه ازدواج را به امری اجتماعی تبدیل می‌کند، به انجام نظام خویشاوندی در میان قوم نیز کمک می‌کند.

از «بَلکه بَندون» تا «پول تویل دشو»

این پژوهشگر فرهنگ مردم مرکز تحقیقات صدا و سیما به ارائه توضیحاتی درباره این سنت در مناطق مختلف پرداخت و گفت: در قوم بختیاری به هدایایی که خانواده داماد، پس از اعلام موافقت خانواده عروس برای عروس می‌برند «بَلکه بَندون» می‌گویند؛ این هدایا در ایل بختیاری شامل شلوار، پیراهن، کفش، مینا (سربند) و مقداری قند است.

او افزود: در لرستان نیز به هدایایی که در مراسم خواستگاری اولیه هدایایی به عروس تقدیم می‌شود که در گویش محلی به آن «دستگیران» می‌گویند.

آنی‌زاده ادامه داد: در شهر دانسفهان قزوین نیز رسم است که داماد طی مراسمی مبلغی پول را به عنوان شیربها به خانواده عروس بپردازد تا همان پول کمک خرج خانواده عروس برای تهیه جهیزیه شود. این پول طی مراسمی با نام «پول تویل دشو» (شب پول تحویل دادن) با حمل خنچه که تعداد آنها حتماً باید فرد یعنی ۵، ۷ و یا ۹ باشد، تقدیم می‌شود. بعد از تحویل پول و پایان مراسم و هنگام خداحافظی، همه فامیل داماد به دیدن عروس می‌روند، عروس با چادر سفید سر و روی خود را می‌گیرد و یک گلاب‌پاش به دست می‌گیرد و ضمن احوال‌پرسی به دست مهمان‌ها گلاب میریزد و در نهایت دست مادر داماد را به نشانه احترام می‌بوسد. مادر داماد هم انگشتر یا هدیه‌ای درخور به عروس می‌دهد و پس از بدرقه خانواده داماد، مادر عروس کله قندهایی را که خانواده داماد با خنچه برایشان آورده‌اند را بین اقوام عروس تقسیم می‌کنند. البته کسانی که کله قند نصیبشان می‌شود، می‌بایست برای شب مبارک باد جهت احترام اقلامی را تهیه کنند که به آن «مبارک با» می‌گویند.

او به رسم «سَرکَری» در میان در اقوام لر اشاره و بیان کرد: طبق این رسم داماد مجاز است که به خانه پدرزن آینده‌اش سربزند و هر بار که به خانه عروس می‌رود باید هدیه‌ای با خود ببرد که به این هدیه «سَرکری» گفته می‌شود.

عروس رفته گل بچینه!

مدیر واحد فرهنگ مردم مرکز تحقیقات صداوسیما ادامه داد: «زیرلفظی» هدیه دیگری است که معمولا به هنگام بله گفتن در سر سفره عقد از جانب داماد یا مادر داماد به عروس داده می‌شود. این هدیه در مناطق مختلف، اسامی گوناگونی دارد و گاه در مواقعی دیگر تقدیم می‌شود. مثلاً در دانسفهان قزوین در شب «مبارک باد» وقتی عروس به خانه داماد می‌رفت چیزی نمی‌خورد و به مادر داماد اطلاع می‌دادند که عروس «دندونه چرایه» (زیر لفظی) می‌خواهد. در لرستان نیز این هدیه «دَم چِفتونَه» نام دارد.

او افزود: معمولاً عروس در مراسم عقدکنان برای دادن وکالت به عاقد تا بار سوم، بله نمی‌گوید و در نهایت با گرفتن مقداری پول یا هدیه‌ای دیگر رضایت می‌دهد که به آن زیر زبانی یا زبان‌گشا می‌گویند. این تأخیر در گفتن بله معمولاً با ادای عباراتی چون «عروس رفته گل بچینه»، «عروس رفته گلاب بیاره» از سوی اقوام عروس همراه است.

آنی‌زاده به توضیح رسم «روگشا» در ایرانشهر سیستان و بلوچستان پرداخت و گفت: در این منطقه هنگامی که سفره عقد پهن می‌شود داماد را به منزل عروس می‌آورند و کنار او می‌نشانند. در این حال داماد باید به عروس روگشا بدهد تا او رویش را بگشاید و به او نشان دهد.

استقبال از تازه عروس به شیوه آذربایجانی‌ها

به گفته او در تسوج آذربایجان به هدایایی که دو روز پس از عقد از طرف خانواده عروس برای خانواده داماد فرستاده می‌شود نیز «خونچه یَری» می‌گویند. در این منطقه همچنین هدیه‌ای نقدی از طرف پدرشوهر یا اقوام نزدیک داماد هنگام ورود عروس به خانه داماد به او پرداخت می‌شود که «خوش گَلدین» نام دارد. این هدیه معمولاً پیش از قربانی کردن گوسفند اهدا می‌شود.

این پژوهشگر فرهنگ عامه ادامه داد: لرها یک روز پیش از عروسی مقداری بار و بنه از طرف داماد به خانه عروس می‌فرستند که به «باروزی» موسوم است. همچنین در بسیاری از مناطق لرستان و بختیاری، داماد موظف است پیش از آنکه عروسش را به خانه خود ببرد در اعیاد مختلف ملی و مذهبی برای او هدایایی ببرد. در هر منطقه این هدیه به نامی مشهور است از جمله اهالی فارسان به آن «بَلکه» می‌گویند.

او به هدیه‌ای که مردم بلوچستان در روز دوم عروسی می‌دهند اشاره کرد و گفت: در این روز هنگام آرایش عروس و بافتن موهای او از طرف مادر، خواهر و زنان آشنای داماد و عروس، روی سر آرایش شده داماد «گیواری» میگذارند. این عطا بخشی با خواندن اشعاری همراه است.

به گفته مدیر واحد فرهنگ مردم مرکز تحقیقات صداوسیما «کَت بندی» نیز به مبلغی گفته می‌شود که در بلوچستان به ویژه منطقه سرحد هنگام ورود داماد به حجله، طبق قرار قبلی از او گرفته می‌شود. این هدیه اذن ورود داماد به حجله است.

او به هدیه «رونَما» اشاره کرد و توضیح داد: هدیه‌ای که داماد در حجله برای کنار زدن تور از صورت عروس به او می‌دهد، «رونما» نام دارد. در بعضی مناطق از جمله در کردستان این هدیه از جانب برادر داماد پرداخت می‌شود.

آنی‌زاده ادامه داد: در روز عروسی در حد فاصل درِ حیاط خانه داماد تا حجله، زمانی که عروس حرکت خود را متوقف می‌کند نیز هدیه‌ای به عنوان «چشم‌روشنی» از طرف داماد و بستگانش به عروس پیش کش می‌شود.

او با بیان اینکه مراسم هدیه دادن در قوم ترکمن به «قودو بولما» موسوم است، اظهار کرد: این مراسم قبل از رفتن عروس، در خانه پدر برگزار می‌شود و همه هدایای خود را تقدیم می‌کنند.

یک پاگشای متفاوت در بروجرد!

این پژوهشگر فرهنگ عامه ادامه داد: در بروجرد در شب عروسی، چند نفر داماد را به اتاق عروس راهنمایی می‌کنند و کفش‌های عروس را جلوی پای داماد می‌گذارند و تا داماد پول داخل کفش نگذارد، اطرافیان اجازه نمی‌دهند عروس کفش خود را بپوشد. وقتی داماد پول را داخل کفش می‌گذارد، آن وقت خود داماد کفش را به پای عروس خانم می‌پوشاند که به این هدیه «پاگشا» گفته می‌شود.

او افزود: در کردستان وقتی عروس به خانه داماد می‌رسید جلو نمی‌رفت تا داماد به پیشوازش بیاید و چند سیب سرخ یا کلوخ به طرف او پرتاب کند. در این وقت داماد مبلغی پول به نام «جلودارانه» به عروس می‌بخشید.

آنی‌زاده در پایان به مراسم «پاتختی» اشاره کرد و گفت: «پاتختی» مراسمی است که بعد از عروسی برگزار می‌شود. این جشن کاملاً زنانه است و طی آن تمامی فامیل به عروس هدیه می‌دهند. هدیه پاتختی معمولاً توسط خانمی خوش سر و زبان اعلام می‌شود و از روی آن سیاهه بر می‌دارند و در مناسبت‌های بعد، لطف آنان جبران می‌شود.