اخبار جعلی؛ جبهه پنهان جنگ

در بحبوحه جنگ، صدای انفجار و آژیر تنها چیزی نیست که بر جان مردم می‌نشیند؛ اخبار جعلی نیز همچون سلاحی نامرئی، روح و روان جامعه را هدف می‌گیرد. به‌عنوان خبرنگاری که در روزهای درگیری میان خرابه‌ها قدم می‌زندم، هر روز شاهد آن بودم که یک خبر دروغ می‌تواند به‌اندازه یک حمله موشکی ویرانگر باشد.
در شرایط بحرانی، عطش مردم برای دریافت اطلاعات لحظه‌ای بی‌پایان است. کدام محله امن است؟ کدام جاده باز مانده؟ آیا بیمارستانی هنوز کار می‌کند؟ این پرسش‌ها لحظه به لحظه در ذهن شهروندان شکل می‌گیرد. همین نیاز فوری، بستر مناسبی برای رشد شایعات و اخبار جعلی فراهم می‌کند. به گفته یکی از امدادگران محلی، «گاهی تنها یک پیام در شبکه‌های اجتماعی کافی است تا صدها خانواده مسیر اشتباهی را انتخاب کنند و جانشان به خطر بیفتد.
اخبار جعلی نه‌تنها بر رفتار مردم، بلکه بر روند عملیات امدادی نیز تأثیر مستقیم دارد. بارها دیده‌ایم کامیون‌های حامل دارو و غذا، به‌دلیل دریافت اطلاعات نادرست درباره محل درگیری، مسیر خود را تغییر داده و در نقاط بی‌راهه گرفتار شده‌اند. در برخی از موارد اخیر، تأخیر در رسیدن کمک‌ها به یک بیمارستان باعث شد جان چند تن از مجروحان از دست برود. این همان جایی است که قدرت یک خبر جعلی، از یک گلوله کمتر نیست.
از سوی دیگر، تأثیر روانی شایعات، شاید از اثر فیزیکی آن خطرناک‌تر باشد. انتشار خبر سقوط یک شهر یا کشته شدن یک فرمانده ارشد ـ حتی اگر بعداً تکذیب شود ـ موجی از اضطراب و ناامیدی ایجاد می‌کند. یک سرباز جوان به من گفت: «وقتی شنیدیم فرمانده‌مان کشته شده، حتی پیش از رسیدن دشمن، ما روحیه جنگیدن را از دست داده بودیم.» چنین روایت‌هایی نشان می‌دهد که در جنگ امروز، ترس و تردید به‌اندازه اسلحه، ابزار نبرد شده‌اند.
با این حال، نمی‌توان انکار کرد که مقابله با این پدیده کار آسانی نیست. در میدان جنگ، منابع خبری متعددی هم‌زمان فعال هستند؛ از شاهدان محلی گرفته تا رسانه‌های رسمی و حساب‌های ناشناس در شبکه‌های اجتماعی. تمایز میان حقیقت و دروغ، برای خبرنگار میدانی همانند جستجوی سوزنی در انبار کاه است. با وجود این دشواری‌ها، وظیفه ما روشن است: ثبت واقعیت و مقابله با تحریف.
کارشناسان رسانه‌ای معتقدند آموزش سواد رسانه‌ای می‌تواند نقش مهمی در کاهش اثرات اخبار جعلی داشته باشد. درواقع، اگر شهروندان بیاموزند چگونه منابع معتبر را از نامعتبر تشخیص دهند، شایعات کمتر مجال اثرگذاری خواهند یافت. اما این فرایند نیازمند زمان و زیرساخت است؛ چیزی که در شرایط بحرانی، به‌ندرت در دسترس است.
امروز بیش از هر زمان دیگری، می‌توان گفت جبهه‌ای تازه در برابر ما گشوده شده است: جبهه‌ای که در آن حقیقت با دروغ می‌جنگد. در این میدان، خبرنگار تنها راوی نیست؛ سنگری است در برابر موج اخبار جعلی. هر سطر گزارشی که از دل آوارها بیرون می‌آید، شاید برای جهانی دور از این جنگ، تنها یک خبر باشد، اما برای مردم اینجا، همان مرز میان امید و ناامیدی است.