آیا ایران برای سونامی سالمندی آماده است؟

به گزارش پایگاه خبری – تحلیلی رواج ۲۴ به نقل از ایرنا ، سومین نشست از سلسله نشست‌های «سالمندی در ایران: فرصت‌ها و چالش‌های پیش‌رو» روز سه‌شنبه توسط مرکز مطالعات اجتماعی سالمندی رهاورد با همکاری معاونت اجتماعی و فرهنگی دانشگاه تهران برگزار شد. در این نشست «مریم ملائی» معاون پژوهشی مرکز مطالعات اجتماعی سالمندی رهاورد و «زینب نصیری» مددکار اجتماعی و مشاور اجتماعی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به سخنرانی پرداختند. در ادامه متن آن را می‌خوانیم:

ضرورت باور به ظرفیت اجتماعات محلی باید مورد تاکید قرار گیرد

مریم ملائی، معاون پژوهشی مرکز مطالعات اجتماعی سالمندی رهاورد در ابتدا به ویژگی‌های جمعیتی سالمندان اشاره کرد و گفت: بین سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۵۰ نسبت جمعیت بالای ۶۰ سال جهان تقریبا از ۱۲ درصد به ۲۲ درصد خواهد رسید و ۲ برابر می‌شود و در سال ۲۰۵۰، ۸۰ درصد از سالمندان در کشورهای با درآمد پایین و متوسط زندگی خواهند کرد. در این بین، ایران نیز یکی از سریع‌ترین نرخ‌های سالمندی جمعیت را تجربه می‌کند. به عبارتی کشور ما با رسیدن به سطوح پایین باروری و مرگ و میر پایین، گذار جمعیتی را تکمیل کرده است. بر اساس تخمین‌های سازمان ملل پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۵۰، ۳۶ درصد از جمعیت ایران بالای ۶۵ سال سن داشته‌ باشند که ۵۲ درصد آنها را زنان سالمند تشکیل می‌دهند.

ملائی در ادامه توضیح داد: ضرورت بهره‌گیری از ظرفیت اجتماعات محلی برای سالمندان، با توجه به شرایط مربوط به ترتیبات نظام خانوادگی و اجتماعی، ضعف زیرساخت‌های حمایتی و نظام‌های رفاهی و خلأهای سیاستگذاری سالمندی در شرایط حال حاضر و وضعیت پیشرو امری اجتناب‌ناپذیر است.

وی اظهار داشت: پتانسیل ظرفیت اجتماعات و زیرساخت‌های محلی برای سالمندان، با توجه به دسترس‌پذیری راحت‌تر، انعطاف‌پذیری و پاسخگویی، ارتقای مشارکت، قابلیت هم‌افزایی با سیاست‌های ملی، کاهش هزینه‌های مرتبط و سطح حکمرانی در دسترس و نزدیک، درخور توجه است.

معاون پژوهشی مرکز مطالعات اجتماعی سالمندی رهاورد در یک سنخ‌شناسی، انواع حمایت زیرساخت‌های اجتماع‌محور از سالمندان را به ۸ دستۀ حمایت مالی و خدمات پایه، حمایت سلامت و مراقبتی، حمایت اجتماعی و کاهش انزوا، حمایت آموزشی، حمایت روانی و معنوی، حمایت از مشارکت مدنی و تصمیم‌گیری، حمایت محیطی و شهری و حمایت بین‌نسلی تقسیم‌بندی کرد.

ملائی به رویکردهای رفاهی و نظام‌های مراقبتی نیز اشاره کرد و گفت: اسپینگ اندرسن کشورها را بر اساس سطح و نوع رویکردهای حمایتی، به سه دسته لیبرال، محافظه‌کار و سوسیال دموکرات تقسیم کرد که بر اساس اینکه کشورها در کجا قرار می‌گیرند از انواع متفاوت مراقبت رسمی و غیر رسمی نیز برخوردار می‌شوند.

این تسهیلگر اجتماعی بیان داشت: با توجه به اینکه سرعت جمعیت سالمندی رو به بالا است و از طرفی سیاست‌ها فراگیر و یکپارچه نیستند و از سویی نظام‌های رفاهی با بحران رو به رو هستند، نقش و اهمیت نهادهای محلی حائز اهمیت است. نهادهای محلی می‌توانند از طریق ارتقای مشارکت سالمندان، سلامت اجتماعی آنها را بهبود ببخشند و هزینه‌ها را کاهش دهند. طبق رویکرد محله محور، حمایت‌ها و خدمات مبتنی بر جامعه برای کمک به افراد سالمند ساکن در جامعه طراحی شده‌اند که در خانه‌های خود باقی بمانند و پیری در محل را تجربه کنند. CBSS منابع خاصی را برای سالمندان و مراقبان آنها فراهم می‌کند که شامل برنامه‌های سلامتی، حمایت تغذیه‌ای، برنامه‌های آموزشی در مورد سلامت و پیری، خدمات مشاوره‌ای برای مراقبین، کمک‌های عمومی در حوزه مسکن و مالی، فرصت‌هایی برای مشارکت اجتماعی و مدنی از طریق برنامه‌های داوطلبانه است و می‌تواند مهارت‌ها و نگرش‌های افراد را برای زندگی و کنترل بیشتر بر جنبه‌های محلی زندگی خود افزایش دهد.

وی در ادامه به برخی نمونه‌ها که ذیل رویکرد محله محور در حمایت از سالمندان در کشورهای مختلف انجام شده‌اند، اشاره کرد و گفت: یک نمونه Good Gym است. این برنامه یک ابتکار خلاقانه از ترکیب ورزش و کار داوطلبانه است. داوطلبان در حین دویدن، پیاده‌روی یا دوچرخه سواری به سالمندان در کارهای روزمره مانند تحویل دارو، خرید یا حتی گفت و گوهای دوستانه کمک می‌کنند. گودجیم در سال ۲۰۰۹ آغاز شد. هدف از ایجاد گودجیم آن بود که فقدان انگیزه در ورزش‌های سنتی با کارهای مفید اجتماعی در ورزش جبران شود. این ایده منجر به ایجاد گودجیم شد که اکنون در ۶۴ منطقه در بریتانیان فعال است و بیش از ۲۴۴۰۰ عضو دارد.

Dementia Friends Australia نمونه دیگری بود که ملائی در صحبت‌هایش بدان اشاره کرد و توضیج داد: این برنامه یک ابتکار داوطلبانه است که با هدف افزایش آگاهی و درک عمومی نسبت به دمانس (زوال عق) و ایجاد جوامع دوستدار دمانس در سراسر ایتالیا اجرا می‌شود. این برنامه توسط سازمان Dementia Australia مدیریت می‌شود و از سال ۲۰۱۶ با حمایت مالی دولت استرالیا آغاز به کار کرده است. در حال حاضر نزدیک به ۱.۶ میلیون استرالیایی در مراقبت از فردی که مبتلا به زوال عقل است، درگیر هستند.

معاون پژوهشی مرکز مطالعات اجتماعی سالمندی رهاورد سپس ضمن ذکر نمونه‌هایی از تجربیات حمایت زیرساخت‌های محله‌مبنا و اجتماع‌محور از سالمندان در کشور، به این موضوع اشاره کرد که اقدامات بسیار خوبی انجام شده است، لیکن هنوز نیاز به توسعۀ اقدامات حمایتی ذیل ظرفیت‌سازی اجتماعات محلی، بسیار کلیدی است؛ همچنین همانطور که در مروز تجربیات جهانی مشاهده می‌شود با اجرای صحیح اقدامات، دامنۀ وسیعی از داوطلبان به تجربیات نوپا نیز جذب شده‌اند، حال آنکه برخی از اقدامات ما با نزدیک به ۲۰ سال قدمت هنوز نه تنها برای عموم بلکه برای علاقه‌مندان این حوزه، ناشناخته یا کمتر شناخته شده است و به طور مؤثر و فراگیر تبلیغ و اطلاع رسانی و جذب داوطلبان صورت نمی‌گیرد. ملائی در پایان اشاره کرد که ضرورت باور به ظرفیت اجتماعات محلی در این زمینه می‌بایست بار دیگر مورد تأکید جدی دست‌اندرکاران قرار گیرد.

پیشگیری اجتماع محور در سالمندی، ابعاد و مدل‌ها

زینب نصیری، مددکار اجتماعی و مشاور اجتماعی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی بحث خود را با موضوع پیشگیری اجتماع محور آغاز کرد و گفت: این رویکرد به رویکردهای پیشگیرانه با تاکید بر ظرفیت‌ها و مدل های اجتماع محور می‌پردازد. این رویکرد به جای مداخلات از بالا به پایین یا اصلاحات صرفا محیطی یا قانونی، بر قدرت جامعه در تغییر رفتارها و ایجاد راه‌حل‌های بومی تمرکز می‌کند. سازمان ملل متحد، پیشگیری مبتنی بر محله یا جامعه را به عنوان ابتکاراتی تعریف می‌کند که هدفشان تغییر شرایط محلی به نحوی است که با استفاده از ابتکارات، تخصص و تعهد اعضای جامعه بر میزان آسیب، کاهش قربانیان و ناامنی ناشی از آن تاثیر بگذارد.

نصیری در ادامه توضیح داد: پیشگیری اجتماع محور و سالمندی را می‌توان در ابعاد آگاهی و آموزش اجتماعی، پیشگیری از آسیب پذیری جسمی، روانی و اجتماعی، حمایت‌های اجتماعی و خانوادگی، پیشگیری از سالمندآزاری، سیاستگذاری و محیط اجتماعی و بعد فرهنگی و اجتماعی صورت بندی و از مدل های جهانی ذیل آن در ارتقاء وضعیت و کیفیت زندگی سالمندان استفاده کرد.

مشاور اجتماعی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی اظهار داشت: بطور کلی پیشگیری اجتماع محور را می‌توان به ۲ مدل متمایز اصلی تقسیم کرد: مدل دفاع اجتماع محور و مدل توسعه جامعه‌ای. مدل دفاع اجتماع محور به منظور جلوگیری از فرصت‌های مجرمانه و آسیب‌زا از طریق سازماندهی ساکنان محلی برای دیده‌بانی و مراقبت محلی طراحی شده است. به عنوان یک رویکرد کاهش فرصت برای پیشگیری، مدل دفاع اجتماع محور به تقویت یا اصلاح رفتارهای فردی و جمعی ساکنان جامعه برای تولید یا تقویت یک محیط اجتماعی محلی تاکید دارد که در آن جامعه محلی می‌تواند بطور غیر رسمی خود را تنظیم و اصلاح کند.

وی در ادامه افزود: در این رویکرد کنترل اجتماعی غیررسمی که گفته می‌شود محصول جانبی جامعه منسجم اجتماعی است، قرار است از طریق اجرای هنجارها و استانداردهای مشترکی که جامعه آن را گرامی می‌دارد، فرصت‌های آسیب‌زا را کاهش دهد. فرض بر این است که تلاش‌های جمعی یک محله منسجم، نگران و هوشیار به پیشگیری از آسیب‌های محلی و مشکلات موجود کمک می‌کند. یکی از مهمترین برنامه‌های پیشگیری از آسیب که بطور جهانی با مدل اجتماع محور مرتبط شده است دیده‌بان محله است.

نصیری به انواع برنامه‌های مدل دفاع اجتماع محور اشاره کرد و گفت: دیده‌بان محله، بسیج اجتماعی، شبکه‌سازی اجتماعی، توسعه مشارکت‌های محلی و سازمان‌های پیشگیری از آسیب اجتماع محور(کانون های اجتماع محور محلی) در ذیل آن قرار دارند.

مشاور اجتماعی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تصریح کرد: مدل توسعه جامعه‌ای نیز در جهت ارتقاء توسعه کالبدی، اجتماعی و اقتصادی- اجتماعی یک محله اقدام می‌کند که شامل مجموعه‌ای از ابتکارات از سازمان‌دهی ساکنان، توسعه اقتصادی، پروژه‌های زیباسازی، اصیل‌سازی محل زندگی و انواع دیگر توسعه کالبدی است.

وی در ادامه افزود: رویکردهای حل مساله اجتماعی مبتنی بر جامعه به علل ریشه‌ای جرم از طریق مداخلاتی می‌پردازند که کودکان، جوانان، سالمندان، خانواده‌ها و کل محله‌های در معرض خطر را هدف قرار می‌دهند، می‌توانند در مدل توسعه جامعه‌ای گنجانده شوند.

نصیری در ادامه به انواع برنامه‌های پیشگیری از آسیب مبتنی بر مدل توسعه اجتماع محور اشاره کرد و گفت برنامه های اثربخشی همچون جوامع مراقبت کننده (CTC)، مدل حل مساله اجتماع محور، مدل آموزش اجتماع محور، توسعه اجتماعی اقتصادی جامعه سازی و زیباسازی و توسعه کالبدی، از مهم‌ترین برنامه هایی هستند که در چارچوب این مدل در سطح جهانی مطرح هستند.

مشاور اجتماعی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ضمن ارائه برنامه های موفق بین المللی و ملی حوزه سالمندی در چارچوب رویکردها و مدل های پیش گفته تاکید کرد: همانطور که می‌بینیم این برنامه‌های مبتنی بر شواهد و اثربخش، از تنوع بسیار خوبی برخوردار هستند و نکته مهم اعتقاد دولت‌ها به ضرورت انجام این برنامه‌ها در چارچوب رویکردهای اجتماع محور است به نحویکه دولت در کنار اجتماعات محلی و تشکل‌های اجتماعی قرار گرفته و بستر تحقق ائتلاف‌های اجتماع محور را در حوزه سالمندی فراهم کند.

وی در پایان یادآور شد: حمایت از برنامه‌های مراقب اجتماعی یکپارچه در حوزه سالمندی، توسعه کانون‌های سالمندی، برنامه‌های پیشگیرانه اجتماع محور در حوزه سالمندآزاری، حمایت از توسعه کلوپ‌های سالمندی و باور به اصل خود تصمیم‌گیری و مشارکت سالمندان در برنامه‌ریزی و سیاستگذاری‌ها از محورهای مهمی است که دولت‌ها می‌بایست خود را به آنها متعهد بدانند.