آخرین نسلی نباشیم که شکوه خزر را می‌بیند

به گزارش پایگاه خبری – تحلیلی رواج ۲۴ به نقل از ایرنا- یادم نمی‌آید آخرین باری که پاهایم را با آب خزر تر کردم چه تاریخی بود و چند سال از آن زمان می‌گذرد؟ اما به یاد دارم دوران کودکی مدام با خانواده دل به دریا زده و تنی در خزر زیبا خیس می‌کردیم.

دهه‌های ۶۰ و ۷۰ دریای خزر دیوانه وار پیشروی می‌کرد و هر آنچه سر راهش بود را می‌بلعید، خانه و باغ، حتی در برخی نقاط تنه‌ای هم به جاده اصلی می‌زد و مدام عظمتش را به رخ می‌کشید؛ اما ناگهان ورق برگشت و گویی خزر رمقش را از دست داد، روز به روز ضعیف‌تر شد و عقب نشست، هر چه ما بزرگتر شدیم، خزر دوست داشتنی کوچکتر شد تا جایی که دیگر توانی برایش نماند که حتی آب را به خلیج گرگان و تالاب میانکاله ۲ اکوسیستمی که حیاتشان وابسته به بخشش خزر است، برساند، خلیج گرگان خشک شد و تالاب میانکاله نیمی از وسعت خود را از دست داد.

نتایج تحقیقات مختلف در چند سال اخیر خبرهای خوشی از آینده خزر ندارد و نگران کننده است، گفته می‌شود اگر افزایش دما، خشکسالی، شدت تبخیر و کاهش ورودی آب به خزر به همین روال باشد تا پایان قرن یعنی سال ۲۱۰۰ سطح تراز آب این دریاچه تا ۲۱ متر کاهش می‌یابد، در این حالت وسعت زیادی از خزر خشک خواهد شد، حتی ممکن است مساحتی به اندازه کشور ایسلند بیرون از آب بیفتد که قطعا خطری جدی برای زیستگاه‌های طبیعی، تنوع زیستی و همچنین حدود ۱۵ میلیون جمعیت حاشیه خزر در کشورهای ایران، روسیه، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان و قزاقستان خواهد بود.

در چنین شرایطی اقتصاد این مناطق نیز دچار اختلال می‌شود؛ ماهیگیری، کشتیرانی و حتی تامین آب آشامیدنی با مشکل مواجه خواهد شد، بنادر مهمی مانند انزلی، باکو و آکتائو نیز از خط ساحلی دور خواهند ماند و این یعنی خارج شدن این بنادر از خط اقتصاد که قطعا خسارت زیادی متوجه کشور مبدا می‌شود، علاوه بر این خزر دارای تنوع زیستی بالایی است از جمله فک خزری و گونه‌های منحصر بفرد خاویار که کاهش تراز آب حیات و زاد و ولد این گونه‌ها را مختل خواهد کرد.

در این میان رودخانه ولگا سهمی ۸۰ درصدی در آبرسانی به خزر دارد که کاهش ورودی آن تراز آب این دریاچه را با مشکل مواجه کرده و بر روی تالاب ساحلی میانکاله نیز تاثیر منفی گذاشته است به طوری که ۱۵ هزار هکتار از عرصه ۴۵ هزار هکتاری تالاب میانکاله خشک شده و با توجه به کاهش ۴۰ درصدی میزان بارش‌ها (از ابتدای سال آبی جاری تا ۲۶ اردیبهشت) در کشور و تداوم این روند، قطعا شرایط از کنترل خارج خواهد شد.

تاکید جدی ایران بر شکل گیری کارگروه ویژه حل مشکل کاهش آب دریاچه خزر

با توجه به اهمیت موضوع شینا انصاری معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست به منظور شرکت در یازدهمین اجلاس بین‌المللی اکولوژی نوسکی در کشور روسیه، شامگاه چهارشنبه – ۳۱ خرداد – به سن‌پترزبورگ سفر کرد.

انصاری در بدو ورود به سن‌پترزبورگ با اشاره به اهمیت برگزاری این اجلاس و نشست‌های تخصصی آن گفت: علاوه بر اجلاس اصلی، چهار نشست تخصصی از جمله «نشست دریای خزر»، «بریکس و توسعه پایدار زیست‌محیطی»، «زنان و توسعه پایدار» و «اکولوژی شهرهای بزرگ» نیز در حاشیه این اجلاس برگزار می‌شود.

وی نشست تخصصی خزر را یکی از مهم‌ترین رویدادهای این اجلاس ۲ روزه برشمرد و گفت: با توجه به حضور وزیران محیط‌زیست کشورهای حاشیه دریای خزر و ضرورت دستیابی به اجماع و همگرایی در راستای حل مشکلات زیست محیطی دریای خزر، این نشست از اهمیت دوچندانی برخوردار است.

رئیس سازمان حفاظت محیط زیست کشورمان، روز گذشته(اول خرداد) در نشست تخصصی «تغییرات اقلیمی ، بحران خزر و ضرورت همبستگی منطقه‌ای» در این اجلاس، با اشاره به روند کاهش سطح آب دریای خزر، تشکیل کارگروه ویژه منطقه‌ای با مشارکت تمام کشورهای ساحلی را خواستار شد تا برنامه‌ای عملی برای حل این مشکل تدوین شود.
وی با طرح پیشنهاد جمهوری اسلامی ایران برای شکل‌گیری این کارگروه ویژه منطقه‌ای، افزود: این کارگروه می‌تواند هماهنگی لازم برای اجرای پروژه‌های مشترک را فراهم آورد.

انصاری همچنین بازنگری در پروژه‌های سدسازی و تخصیص حقابه زیست‌محیطی خزر از طریق مذاکرات فنی و دیپلماتیک با کشورهای بالادست را خواستار شد.

معاون رئیس جمهور با تاکید بر اینکه دریای خزر در معرض تهدید بی‌سابقه‌ای قرار دارد، اظهار کرد: ترکیب مرگبار تغییرات اقلیمی و فعالیت‌های انسانی ناپایدار، این پهنه آبی ارزشمند را به سوی فاجعه‌ای اکولوژیک سوق داده است.

انصاری هشدار داد: آمارها نشان می‌دهد که سطح آب خزر با سرعتی هشداردهنده در حال کاهش است، به طوری که پیش‌بینی می‌شود که احتمال کاهش ۱۸ متر دیگر از عمق(سطح تراز آب) آن تا سال ۲۰۵۰ وجود دارد، این بحران، زنجیره‌ای از پیامدهای ویرانگر را نیز به دنبال خواهد داشت، از آسیب به صنایع ماهیگیری و گردشگری که معیشت میلیون‌ها نفر به آن وابسته است تا تهدید گونه‌های منحصربه‌فردی مانند ماهیان خاویاری و فک خزری که امروز در آستانه انقراض قرار دارند.

خشک‌شدن تدریجی بستر دریا، کانون‌های جدید گرد و غبار را ایجاد می‌کند که سلامت عمومی و حاصلخیزی اراضی کشاورزی را به مخاطره انداخته است، همچنین تالاب‌های بین‌المللی و ارزشمندی مانند انزلی و میانکاله نیز به طور جدی در معرض نابودی قرار گرفته‌اند.
وی با طرح پیشنهاد جمهوری اسلامی ایران برای شکل‌گیری این کارگروه ویژه منطقه‌ای، افزود: این کارگروه می‌تواند هماهنگی لازم برای اجرای پروژه‌های مشترک را فراهم آورد.

انصاری همچنین بازنگری در پروژه‌های سدسازی و تخصیص حقابه زیست‌محیطی خزر از طریق مذاکرات فنی و دیپلماتیک با کشورهای بالادست را خواستار شد.

معاون رئیس جمهور با تاکید بر اینکه دریای خزر در معرض تهدید بی‌سابقه‌ای قرار دارد، اظهار کرد: ترکیب مرگبار تغییرات اقلیمی و فعالیت‌های انسانی ناپایدار، این پهنه آبی ارزشمند را به سوی فاجعه‌ای اکولوژیک سوق داده است.

انصاری هشدار داد: آمارها نشان می‌دهد که سطح آب خزر با سرعتی هشداردهنده در حال کاهش است، به طوری که پیش‌بینی می‌شود که احتمال کاهش ۱۸ متر دیگر از عمق(سطح تراز آب) آن تا سال ۲۰۵۰ وجود دارد، این بحران، زنجیره‌ای از پیامدهای ویرانگر را نیز به دنبال خواهد داشت، از آسیب به صنایع ماهیگیری و گردشگری که معیشت میلیون‌ها نفر به آن وابسته است تا تهدید گونه‌های منحصربه‌فردی مانند ماهیان خاویاری و فک خزری که امروز در آستانه انقراض قرار دارند.

خشک‌شدن تدریجی بستر دریا، کانون‌های جدید گرد و غبار را ایجاد می‌کند که سلامت عمومی و حاصلخیزی اراضی کشاورزی را به مخاطره انداخته است، همچنین تالاب‌های بین‌المللی و ارزشمندی مانند انزلی و میانکاله نیز به طور جدی در معرض نابودی قرار گرفته‌اند.
وی با طرح پیشنهاد جمهوری اسلامی ایران برای شکل‌گیری این کارگروه ویژه منطقه‌ای، افزود: این کارگروه می‌تواند هماهنگی لازم برای اجرای پروژه‌های مشترک را فراهم آورد.

انصاری همچنین بازنگری در پروژه‌های سدسازی و تخصیص حقابه زیست‌محیطی خزر از طریق مذاکرات فنی و دیپلماتیک با کشورهای بالادست را خواستار شد.

معاون رئیس جمهور با تاکید بر اینکه دریای خزر در معرض تهدید بی‌سابقه‌ای قرار دارد، اظهار کرد: ترکیب مرگبار تغییرات اقلیمی و فعالیت‌های انسانی ناپایدار، این پهنه آبی ارزشمند را به سوی فاجعه‌ای اکولوژیک سوق داده است.

انصاری هشدار داد: آمارها نشان می‌دهد که سطح آب خزر با سرعتی هشداردهنده در حال کاهش است، به طوری که پیش‌بینی می‌شود که احتمال کاهش ۱۸ متر دیگر از عمق(سطح تراز آب) آن تا سال ۲۰۵۰ وجود دارد، این بحران، زنجیره‌ای از پیامدهای ویرانگر را نیز به دنبال خواهد داشت، از آسیب به صنایع ماهیگیری و گردشگری که معیشت میلیون‌ها نفر به آن وابسته است تا تهدید گونه‌های منحصربه‌فردی مانند ماهیان خاویاری و فک خزری که امروز در آستانه انقراض قرار دارند.

خشک‌شدن تدریجی بستر دریا، کانون‌های جدید گرد و غبار را ایجاد می‌کند که سلامت عمومی و حاصلخیزی اراضی کشاورزی را به مخاطره انداخته است، همچنین تالاب‌های بین‌المللی و ارزشمندی مانند انزلی و میانکاله نیز به طور جدی در معرض نابودی قرار گرفته‌اند.
برای حفظ خزر و اکوسیستم‌های وابسته به آن باید تمام نهادهای متولی کنار هم باشند

مدیرکل دفتر حفاظت از زیست‌بوم‌ها و سواحل دریایی سازمان حفاظت محیط زیست گفت: دستگاه های زیادی درگیر این موضوع هستند، به عنوان مثال وزارت نیرو در تامین حقابه تالاب وظیفه دارد چون در بخشی از رودخانه‌ها در بالا دست، سد احداث شده است، از این رو وزارت نیرو باید حقابه این تالاب و خلیج را از آنها بگیرد، یا اینکه طرح های مختلف آبخیزداری در حوزه های بالادست اجرا شده که وزارت جهاد کشاورزی و سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری باید آنها را رصد کنند تا در هر کدام که مناسب نیستند تغییراتی ایجاد شود.

وی ادامه داد: در این راستا هر کدام از نهادها نقش خودشان را دارند، به عنوان مثال وقتی صحبت از آب می شود وزارت نیرو متولی آن است و باید در بحث تامین حقابه‌ها نقش خود را ایفا کند، یا اینکه سازمان جنگل ها باید در عرصه‌های بالادست نسبت به حفظ پوشش گیاهی اقدام و از جابجایی خاک و هجوم رسوبات به پایین دست جلوگیری کند چون معمولاً حوضه آبخیز در بالا دست به علت چرای بی رویه دام و تخریب جنگل، پوشش کافی برای نگه داشتن آب و یا کاهش سرعت سیلاب و ذخیره کردن آن ندارد به همین علت آب باران با سرعت و حجم زیاد به پایین دست سرازیر می‌شود و حجم زیادی از رسوبات را با خود می‌برد و به مرور حجم زیادی از رسوب وارد دهانه رودخانه ها و خلیج می‌شود که می‌تواند کیفیت آب را تغییر دهد.
اراضی خارج شده از آب را تصرف نکنیم

متخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی هم درباره وضعیت پسروی خزر و تکلیف زمین های آزاد شده بعد از آن به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: یکی از پیامدهای پسروی خزر و امکان خارج شدن اراضی از آب، احتمال تصرف این پس کرانه‌ها یا همان اراضی ساحلی است، سئوال این است که این موضوع چه تبعاتی می‌تواند داشته باشد که تدبیر کردن آنها قبل از وقوع الزامی است.

علی ارواحی افزود: در بعضی موارد گزارش شده که این احتمال وجود دارد در نتیجه پسروی خزر، تالاب هایی در پس کرانه‌ها شکل بگیرند یعنی تالاب‌های جدیدی ایجاد شوند که اگر اراضی آزاد شده تصرف شود ممکن است فرصتی که بتوانیم تالاب‌های جدید داشته باشیم را از دست بدهیم.

وی اظهار کرد: علاوه بر این روند تغییرات تراز دریاچه خزر نشان می دهد که در دوره‌های مختلف بعضاً بالا یا پایین آمدن تراز آب را شاهد بوده ایم یعنی اینکه اگر روند کاهشی که اکنون درگیر آن هستیم با تمهیدات مدیریتی یا در نتیجه رهاسازی حقابه دریاچه خزر تغییر کند و بعد از یک دوره زمانی دوباره شاهد افزایش تراز باشیم؛ در این حالت ممکن است سازه های ایجاد شده در این اراضی خسارت ببینند بنابراین بهتر است این اراضی حفظ و سازه ای در آنها ایجاد نشود چون اگر تراز بالا بیاید هر نوع تصرفی که اتفاق بیفتد خسارات زیادی متوجه آن می شود، بر این اساس توصیه می شود که هیچ گونه دخل و تصرفی در این محدوده نباشد.

ارواحی ادامه داد: از طرف دیگر موضوعی که وجود دارد و بسیار هم دارای اهمیت است، بحث تثبیت حریم دریاچه خزر است که لازم است نهادهایی که در این زمینه مسوول هستند بتوانند درباره تثبیت حریم خزر و ایجاد علائمی که بتواند حریم را مشخص کند اقدام کنند، از طرف دیگر باید پایش ها و نظارت های مداومی صورت گیرد که اگر هر نوع تصرفی روی داد، بتوان به موقع مانع آن شد.
پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی پسروی آب خزر

وی درباره اینکه پسروی خزر چه پیامدهای دیگری می‌تواند داشته باشد نیز گفت: پسروی خزر در مجموع چندین پیامد اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی خواهد داشت، پیامدهای زیست محیطی می‌تواند این باشد که برخی از تالاب های ساحلی دچار خشکیدگی می شوند اتفاقی که در میانکاله، خلیج گرگان، گمیشان و حتی در تالاب انزلی رخ داده است حتی این روند می تواند تشدید شود یعنی اتصال برخی از تالاب‌ها کاملاً با دریاچه خزر قطع شده و دیگر آبی را از دریاچه خزر دریافت نکند.

وی افزود: علاوه بر آن می تواند به تنوع زیستی دریاچه خزر آسیب جدی وارد کند، یعنی گونه‌های جانوری که در این دریاچه وجود دارند در معرض آسیب جدی قرار می‌گیرند، همچنین این پسروی و کاهش تراز به مرور زمان ممکن است روی بحث کاهش رطوبت نسبی در آبخوان‌های ساحلی هم تاثیر بگذارد، از طرف دیگر تا اندازه‌ای بر روی کاهش پوشش‌های جنگلی و حتی مرتعی تاثیرگذار خواهد بود، اینها تاثیرات زیست محیطی است.

متخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی ادامه داد: علاوه بر این، از منظر اقتصادی قطعاً زیرساخت‌ها، ابنیه و در واقع یک سری امکانات مانند بنادر و اسکله‌ها می‌تواند تحت تاثیر قرار گرفته و آسیب مالی به همراه داشته باشد، حتی احتمال اختلال جدی در صادرات و واردات از طریق بنادر ساحلی در شمال کشور هم وجود دارد.

وی گفت: علاوه بر آن ممکن است شاهد پایین رفتن آب های زیر زمینی در آبخوان‌های ساحلی باشیم که در این شرایط کشاورزی در این مناطق با افت تولید روبرو خواهد شد، از طرف دیگر یکی از منابع قابل توجه درآمد زایی در شمال کشور بحث گردشگری است از این رو یکی دیگر از تاثیرات اقتصادی که ممکن است کاهش تراز آب خزر به دنیال داشته باشد، کاهش درآمد صنعت گردشگری است.

ارواحی تاکید کرد: مجموعه این موارد تاکیدی است بر اینکه اگر خود را آماده این شرایط نکنیم احتمال اینکه شاهد یک رکود اقتصادی به خصوص در مناطق ساحلی شمال کشور شویم، بسیار بالاست و علاوه بر اینها، بعضا تاثیرات اجتماعی را هم شاهد خواهیم بود چراکه با پسروی خزر احتمال افزایش نرخ فرونشست و همچنین ایجاد کانون‌های گرد و غبار در شمال بیشتر می شود و این موضوع می تواند باعث تشدید توفان‌های گرد و غبار و در نتیجه ریسک جدی برای سلامت شهروندان یا جوامع پیرامونی دریاچه خزر به همراه داشته باشد.
بر تامین حقابه خزر تاکید شود

وی اظهار کرد: اگر این شرایط تشدید شود به مرور می‌تواند بر روی الگوی مهاجرت تاثیر بگذارد، به همین علت مهم‌ترین توصیه‌ای که در شرایط فعلی درباره خزر می توان داشت این است که تا جای ممکن برای تامین حقابه دریاچه با کنوانسیون تهران رایزنی کنیم، البته می‌دانیم که بیش از ۸۰ درصد حقابه دریاچه خزر از رود ولگا تامین می شود بنابراین روسیه مهم‌ترین کشور تامین کننده حقابه دریاچه خزر است اما در عین حال ۱۳۰ رودخانه از ۵ کشور حاشیه خزر نیز آب مورد نیاز این دریاچه را تامین می‌کنند.

وی گفت: لازم است تمامی این پنج کشور و به طور خاص روسیه روی تامین حقابه‌ها اشتراک نظر داشته باشند، به خاطر اینکه می‌دانیم بحث تغییر برخی از فاکتورهای اقلیمی و سدسازی‌هایی که به خصوص در حوضه ولگا اتفاق افتاده و همچنین در سایر حوضه های آبریز که محدود به دریای خزر هستند باعث این تاثیر در کاهش تراز شده است، در این خصوص حتی ممکن است به یک برنامه اقدام مشترک بین این ۵ کشور برای اطمینان پیدا کردن از تامین حقابه خزر نیز نیاز باشد.

ارواحی با تاکید بر اینکه خزر مشکلات دیگری هم دارد، افزود: بحث آلاینده‌های دریای خزر در روند حفاری‌های نفتی و توسعه آنها هم بسیار جدی است، از این رو برنامه اقدام حفاظت از خزر می‌تواند چند وجهی اما با اولویت بیشتر بر روی تامین حقابه باشد.

وی ادامه داد: این موضوع یک خط اقدام جدی است، اقدام دومی که بسیار حائز اهمیت است بحث افزایش تاب‌آوری‌هاست یعنی اگر کاهش تراز دریای خزر را به عنوان یک واقعیت پیش رو بپذیریم لازم است تا جای ممکن بتوانیم سطح تاب آوری را در بخش محیط زیستی، اقتصادی، اجتماعی، زیرساختی، جوامع انسانی، بهره‌برداری ها و سبک زندگی در حوضه خزر در برابر این پسروی بالاتر ببریم تا آسیب کمتری ببیند.

ارواحی درباره اینکه تعیین حدود تالاب‌ها بر عهده چه نهادی است نیز گفت: به طور کلی حفاظت از اراضی ملی بر عهده وزارت جهاد کشاورزی و به طور مشخص سازمان منابع طبیعی است که موظف است حدود و ثغور این اراضی ملی را تعیین کند، در پهنه‌های آبی این مسئولیت با مشارکت وزارت نیرو دنبال می شود، یعنی حریم تالاب‌ها، دریاچه‌ها و رودخانه‌ها در یک هماهنگی بین وزارت نیرو و سازمان منابع طبیعی و از طرفی سازمان حفاظت محیط زیست دنبال می شود، باید وزارت نیرو این حدود را تعیین و علامت گذاری کند، سازمان منابع طبیعی بر روی بحث رفع تصرف‌ها به طور جدی نقش داشته باشد، سازمان محیط زیست هم از بابت اینکه خزر این اکوسیستم تالابی و دریاچه ای محسوب می شود وظایف خاصی را در زمینه حفاظت از آن دارد.

وی افزود: دریای خزر به سبب وسعت بسیار زیاد، بزرگترین دریاچه جهان محسوب می‌شود از این رو مقیاس کار بزرگتر است، اما نقشی که سازمان حفاظت محیط زیست و دبیرخانه کنوانسیون تهران در این خصوص می‌توانند داشته باشند بسیار پررنگ است، در نتیجه به نظر می رسد یک هماهنگی و همکاری مشترک بین وزارت نیرو، سازمان منابع طبیعی و سازمان محیط زیست و تا اندازه‌ای سازمان بنادر و کشتیرانی، می‌تواند شکل بگیرد، اما نقش اصلی در زمینه تعیین حدود و ثغور اراضی ملی را سازمان منابع طبیعی بر عهده دارد.